Η Επανάσταση του 1821 επηρέασε, ως γεγονός, τη μουσική και τη στιχουργική. Η έννοια της θυσίας, ο φόρος αίματος, η καταστροφή αλλά και η ανδρεία, η τόλμη, η αντίσταση σε έναν ανώτερο εχθρό και σε ένα καταπιεστή, τα ανδραγαθήματα των ηρώων της Επανάστασης αποτέλεσαν πεδίο ανοιχτό για την τέχνη.
Η επιλογή των τραγουδιών μας πηγαίνει πίσω σε στίχους που είναι πιθανό να έρχονται παραλλαγμένοι από την εποχή των μαχών. Μοιρολόγια, τραγούδια ηρωισμού και απώλειας με άγνωστους στιχουργούς, αλλά και αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου. Με ένα χρονικό άλμα, που δείχνει τη διάθεση του ανθρώπου να αντισταθεί στην τυραννία, η Επανάσταση του 1821 έγινε όχημα για να καταγγελθεί η στρατιωτική δικτατορία του 1967, η οποία παρέμενε ακμαία το 1971, στο κλείσιμο των 150 χρόνων από την Επανάσταση.
Η ιστορία πίσω από τα τραγούδια ποικίλει και, με ενδελεχές ψάξιμο, θα βρείτε πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία.
Θούριος, Ρήγα Βελεστινλή (Φεραίου) | Χρήστος Λεοντής
Ο μέγιστος συγγραφέας, πολιτικός στοχαστής και επαναστάτης Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος έγραψε το 1797 τον πατριωτικό ύμνο “Θούριο”, με σκοπό να προτρέψει τους Έλληνες να επαναστατήσουν κατά των Οθωμανών, αλλά και τους λαούς των Βαλκανίων που παρέμεναν για αιώνες υπόδουλοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για τις πρώιμες επαναστατικές ιδέες του θα θανατωθεί από τις αυστριακές αρχές, με εντολή της Οθωμανικής Πύλης, στις 24 Ιουνίου του 1798.
Ο Χρήστος Λεοντής θα το μελοποιήσει και θα το κυκλοφορήσει το 1975 με τη φωνή του Νίκου Ξυλούρη. Ακούστε το σε μια πιο πρόσφατη εκτέλεση από τον Μίλτο Πασχαλίδη, μαζί με απαγγελία του ύμνου στην αρχή.
Μάνα μου τα Κλεφτόπουλα | Παραδοσιακό
Παραδοσιακό τραγούδι, αγνώστου στιχουργού. Η ζωή των κλεφτών αποτέλεσε ένα από τα πρώτα πεδία μυθοποίησης των πεπραγμένων των πολεμιστών του ’21. Η φυγή στα βουνά και η παράνομη ζωή πήραν χαρακτήρα αντίστασης και ελευθερίας απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Στο τραγούδι, το μικρό κλεφτόπουλο, αποκομμένο από τον χορό και το τραγούδι, μιλάει στα άρματά του, αναλογιζόμενο ότι σε αυτά χρωστάει τη ζωή του. Το όνομα Κίτσος που έχει δώσει στο τουφέκι του δεν είναι άλλο από το “Κυριάκος”, χαρίζοντας υπόσταση και χαρακτηριστικά φίλου, σε ένα αντικείμενο.
Νά ‘τανε το ’21 | Σταύρος Κουγιουμτζής, Σώτια Τσώτου
Τραγούδι του 1969 που τραγουδήθηκε αρχικά τόσο από τον Γιώργο Νταλάρα, όσο και από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Στην πορεία το έχουν τραγουδήσει δεκάδες καλλιτέχνες.
Το εντυπωσιακό είναι ότι η Χούντα το θεώρησε φίλα προσκείμενο στο καθεστώς εξαιτίας της αναφοράς στο “21” και την 21η Απριλίου. Ακόμα, αρχικά ο στίχος έλεγε “μια Τουρκοπούλα αγκαλιά”, κάτι που άλλαξε, όπως λέγεται, ύστερα από παρέμβαση της τουρκικής πρεσβείας. Ακούστε το στην αρχική εκδοχή.
Παιδιά της Σαμαρίνας | Παραδοσιακό
Συγκλονιστικό τραγούδι. Η Μακεδονική φρουρά που πολέμησε στο Μεσολόγγι το 1826 είχε μέλη από το χωριό Σαμαρίνα του σημερινού Νομού Γρεβενών. Από τους 120 μαχητές, επέζησαν 33 με τον αρχηγό τους Μίχο Φλώρο, βαριά τραυματισμένο. Ο θρύλος λέει ότι ο ίδιος ο αρχηγός πριν ξεψυχήσει ζήτησε να γράψουν τους στίχους στις φουστανέλες τους με αίμα.
Το μήνυμά του είναι να μη μάθει η μάνα του και η αδερφή του ότι σκοτώθηκε, αλλά παντρεύτηκε και έφυγε με “καλή γυναίκα”. Η βαθιά ανθρώπινη στιγμή που ο ετοιμοθάνατος αρχηγός, έχοντας επίγνωση του τέλους, δεν θέλει να στεναχωρήσει τους ανθρώπους του.
Μπαρμπα Γιάννη Μακρυγιάννη | Σταύρος Ξαρχάκος, Νίκος Γκάτσος
Ο Γιάννης Μακρυγιάννης αποτέλεσε μια ξεχωριστή μορφή του Αγώνα. Έζησε όλη την ιστορική αλληλουχία, μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, ανδρείος και ηγέτης, δεν έμεινε στις τιμές που πήρε, αλλά ήταν ίσως ο μόνος που καυτηρίασε τον τρόπο διαμοιρασμού της εξουσίας, μετά την εγκαθίδρυση του Ελληνικού κράτους.
Με τα λιγοστά γράμματα που ήξερε, έγραψε τα περίφημα απομνημονεύματά του για τα κακώς κείμενα. Για τον λόγο αυτό κατηγορήθηκε και φυλακίστηκε για 2 χρόνια. Η Έλλη Αλεξίου τον χαρακτήρισε “μαχόμενη Συνείδηση της Ρωμιοσύνης”, ενώ ο Νίκος Γκάτσος “απαίτησε” να ξανάρθει και το “στραβό να κάνει ίσιο”. Η φωνή του Νίκου Ξυλούρη έκανε το αίτημα ακόμα πιο ισχυρό.
40 Παλληκάρια | Παραδοσιακό
Αγαπημένο και δυναμικό στο ρυθμό και τον στίχο. Παρόλα αυτά, η έρευνα που έκανα, είχε μια μικρή έκπληξη. Να πούμε πρώτα ότι η άλωση της “Τριπολιτσάς” αποτέλεσε μια νίκη που πέτυχαν τα στρατεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και σταθεροποίησε τον αγώνα. Συνέβη στις 23 Σεπτεμβρίου του 1821 και η σφαγή που ακολούθησε ήταν χαρακτηριστική.
Κομβικό σημείο για το τραγούδι είναι ότι τα παλληκάρια δεν θα μπορούσαν να κατάγονται από τη γνωστή μας Λειβαδιά, καθώς η απόσταση ήταν μεγάλη, όπως δύσκολο ήταν να φτάσει η πληροφορία σε εύλογο χρόνο από τον έναν τόπο στον άλλο. Τα 40 παλληκάρια αποτέλεσαν σώμα που ξεκίνησε από τη Λιβαδειά Λεονταρίου που βρίσκεται κοντά στη Μεγαλόπολη.
Οι στίχοι του έχουν παραλλαχθεί πολλές φορές, με μόνο σίγουρο ότι ο αριθμός “40” είναι συμβολικός και η συνάντηση με τον “γέρο” σχετίζεται με την ανάγκη για καθοδήγηση που, λόγω ηλικίας, ο ίδιος δεν μπορεί να δώσει. Ακούστε το σε μια φρέσκια διασκευή.
Ένα Παλικάρι 20 Χρονών | Παραδοσιακό
Το μοτίβο των στίχων μοιάζει με τα “παιδιά της Σαμαρίνας”. Εδώ, μετά την αφήγηση του γεγονότος, το παλικάρι, νεκρό πια, μιλάει και στέλνει μηνύματα σε ζωντανούς, συνήθως στη μάνα και την αδερφή. Κάτι τέτοιο το απαντάμε ακόμα και στην Οδύσσεια, αλλά και σε μυθολογίες άλλων λαών.
Επιπλέον, ένα θλιβερό στοιχείο είναι ότι το παλληκάρι μας “δεν βρήκε πόλεμο” και θέλησε απλά να πιει νερό στον “Ροδόκηπο”, το Gul Bahce, όπου το βρήκε το βόλι.
Τσάμικος | Μάνος Χατζηδάκης, Νίκος Γκάτσος
Ο Γκάτσος καταφέρνει σε 18 σειρές στίχων να χωρέσει την ιστορία της Ελλάδας από το Βυζάντιο και μετά. Οι αναφορές στην Ελλάδα ως “φλούδα γης”, η ξεχωριστή προσωπικότητα της Άννας Κομνηνής, ο Νικηφόρος και ο Νικηταράς.
θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι στίχοι συνδέονται με τη ρήση του Κολοκοτρώνη για “την υπογραφή του Θεού στην ελευθερία των Ελλήνων”, καθώς στο τραγούδι, “κριτής και αφέντης είναι ο Θεός” με τον Γκάτσο να βάζει το λαό στη θέση του Δραγουμάνου, του μεταφραστή, του διερμηνέα σε αυτό το θεϊκό μήνυμα.
Βαστάτε Τούρκοι τ’ Άλογα | Παραδοσιακό Σαρακατσάνικο
Θα πάμε λίγο πίσω στο 1808. Πολλές φορές ξεχνάμε ότι η “κλεφτουριά”, αλλά και άνθρωποι των γραμμάτων έδωσαν τη ζωή τους για να φτάσει το αίτημα της Επανάστασης να είναι ώριμο και να δέσει! Ο Αντώνης Κατσαντώνης είχε αναπτύξει ένα πρώιμο αντάρτικο της εποχής με αποκορύφωμα την εκτέλεση του στρατηγού του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, Βελή Γκέκα.
Με προδοσία θα αιχμαλωτιστεί και μαζί με τον αδερφό του και 5 συντρόφους του θα βρει μαρτυρικό θάνατο στα Γιάννενα. Ο θρύλος τον θέλει να μη βγάζει καμία κραυγή πόνου, παρά να τραγουδάει και να αποχαιρετά τον τόπο του. Η περιφρόνηση προς τον εχθρό και το θάνατο απαντάται στους βίους των αγίων, αλλά και των αγωνιστών που ανήκαν σε διάφορα κινήματα.
Ωδή Στο Γεώργιο Καραϊσκάκη | Διονύσης Σαββόπουλος
Στο τελευταίο τραγούδι θα σας μεταφέρω στο διάλογο της Ελληνικής Επανάστασης με προσπάθειες άλλων λαών να απελευθερωθούν από τους δικούς τους τύραννους. Ο ίδιος ο Σαββόπουλος έχει πει ότι το τραγούδι αναφέρεται στον Che Guevara. Μπορεί να έχετε τις ενστάσεις σας, αλλά τα λόγια του τραγουδοποιού βάζουν, κατ’ εμέ, το σωστό πλαίσιο. “Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης δεν θα είχε πρόβλημα να αντικατασταθεί από τον Guevara, ούτε ο Guevara από τον Καραϊσκάκη.” Ο θάνατός τους στο πεδίο της μάχης για τα ιδανικά τους συγκίνησε και συγκινεί εξίσου.
Ο βασικός λόγος που τον οδήγησε να κάνει τον παραλληλισμό ήταν η ανάγκη να παρακαμφθεί η λογοκρισία της Χούντας. Το τραγούδι κυκλοφόρησε το 1969, ενώ ο Guevara είχε δολοφονηθεί 2 χρόνια νωρίτερα.
