Οι λέξεις είναι ένα παράθυρο για ό,τι μας απασχολεί σε μια δεδομένη στιγμή. Aυτό ισχυρίζεται η Fiona McPherson, λεξικογράφος στο Oxford English Dictionary, σχολιάζοντας την επιτυχία και το ενδιαφέρον για τη «λέξη της χρονιάς» που ανακοινώνει το λεξικό.
«Δείχνει ότι οι άνθρωποι γοητεύονται από τη γλώσσα όσο ποτέ άλλοτε, και όχι μόνο ως μέσο επικοινωνίας», αναφέρει, καθώς «μια αναδρομή στις προηγούμενες νικήτριες λέξεις αλλά και στις βραχείες λίστες μπορεί πραγματικά να ξεκλειδώσει τη μνήμη μας σχετικά με το τι συνέβαινε στη ζωή μας αυτά τα χρόνια». Μερικές από αυτές τις λέξεις επιμένουν, υποστηρίζει, ενώ άλλες καίγονται και σβήνουν σχεδόν το ίδιο γρήγορα με την εμφάνισή τους, όπως και τα γεγονότα ή οι έννοιες που περιγράφουν.
Στην εποχή των μηχανών που παράγουν πολύπλοκη σκέψη σε δευτερόλεπτα, το μυαλό μας μοιάζει να ατονεί ολοένα και περισσότερο.
Brain Rot
Φέτος, στη δημόσια ψηφοφορία με βραχεία λίστα έξι λέξεων που έθεσε το λεξικό, πήραν μέρος 37.000 άτομα. Νικήτρια ανακηρύχθηκε η φράση «brain rot» – ή η «σήψη του εγκεφάλου» ή πώς τα social media επηρεάζουν τη σκέψη μας ή πώς το ατελείωτο scrolling «καίει» τον εγκέφαλό μας.
Το λεξικό ορίζει το brain rot ως την «επιδείνωση της ψυχικής ή διανοητικής κατάστασης ενός ατόμου, ιδίως ως αποτέλεσμα της υπερκατανάλωσης υλικού (κυρίως διαδικτυακού περιεχομένου) που θεωρείται ασήμαντο ή μη προκλητικό». Καταγεγραμμένη η φράση απαντά για πρώτη φορά το 1854, στο βιβλίο «Walden» του Henry David Thoreau.
Στο βιβλίο, ο Thoreau επικρίνει την τάση της κοινωνίας να υποτιμά τις σύνθετες ιδέες ή εκείνες που μπορούν να ερμηνευτούν με πολλαπλούς τρόπους, προκρίνοντας τις απλές, τάση που χαρακτηρίζει ως γενικευμένη πτώση στη διανοητική και πνευματική προσπάθεια: «Ενώ η Αγγλία προσπαθεί να θεραπεύσει τη σήψη της πατάτας, δεν θα προσπαθήσει κανείς να θεραπεύσει τη σήψη του εγκεφάλου – που επικρατεί πολύ ευρύτερα και μοιραία;».
Ισχύει πως η υπερκατανάλωση ασήμαντου διαδικτυακού περιεχομένου όντως «σαπίζει» τον εγκέφαλό μας και καταστρέφει τη φαιά ουσία μας;
Σχεδόν δύο αιώνες μετά, ο αντίπαλος δεν είναι το «απλό» αλλά το «πολύ» και το «ασήμαντο». Στην εποχή των μηχανών που παράγουν πολύπλοκη σκέψη σε δευτερόλεπτα, το μυαλό μας μοιάζει να ατονεί ολοένα και περισσότερο – τουλάχιστον αυτό υποστηρίζουν όσοι ψήφισαν το «brain rot» ή όλοι εκείνοι που το χρησιμοποιούν.
Μεταξύ αυτών οι Gen Z και Gen Alpha, ιδιαίτερα στο TikTok, μέσα δηλαδή από τα κανάλια που λέγεται ότι προκαλούν «εγκεφαλική σήψη». Ένα είδος αυτογνωσίας εκ μέρους των νέων για τις βλαβερές επιπτώσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης –που κυρίως εκείνοι χρησιμοποιούν–, η οποία, αν μη τι άλλο, μοιάζει παρηγορητική και –κρατώντας μικρό καλάθι– ελπιδοφόρα.
Ωστόσο, το κρίσιμο ερώτημα είναι: ισχύει πως η υπερκατανάλωση ασήμαντου διαδικτυακού περιεχομένου όντως «σαπίζει» τον εγκέφαλό μας και καταστρέφει τη φαιά ουσία μας;
Γνωστική Υπερφόρτωση και Δομικές Αλλαγές στον Εγκέφαλο
Ήδη πριν από 20 χρόνια, οι επιστήμονες είχαν μελετήσει τις επιπτώσεις μιας νέας εφεύρεσης που ονομαζόταν… «ηλεκτρονικό ταχυδρομείο». Συγκεκριμένα, τον αντίκτυπο που θα είχε στον εγκέφαλό μας ένας αδιάκοπος καταιγισμός πληροφοριών. Τα αποτελέσματα εκείνης της έρευνας έδειξαν πως η αυτή η «γνωστική υπερφόρτωση» –φανταστείτε, πριν τα smartphones εισβάλλουν στη ζωή μας– είχε πιο αρνητική επίδραση από τη λήψη κάνναβης, με το IQ των συμμετεχόντων να πέφτει κατά μέσο όρο 10 μονάδες.
Το 2004, η μέση διάρκεια προσοχής σε οποιαδήποτε οθόνη ήταν 2,5 λεπτά. Το 2012 ήταν 75 δευτερόλεπτα, πριν από έξι χρόνια είχε μειωθεί στα 47 δευτερόλεπτα.
Τα τελευταία χρόνια, ακαδημαϊκές έρευνες από ιδρύματα όπως η ιατρική σχολή του Χάρβαρντ, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και το King’s College του Λονδίνου έφεραν στο φως στοιχεία που αποδεικνύουν ότι το διαδίκτυο συρρικνώνει τη φαιά ουσία μας, μειώνει τον χρόνο της προσοχής, αποδυναμώνει τη μνήμη και αλλοιώνει τις γνωστικές μας διεργασίες.
Ο Earl Miller, νευροεπιστήμονας του ΜΙΤ και εμπειρογνώμονας σε θέματα διάσπασης προσοχής, προειδοποίησε το 2022 ότι ζούμε πλέον σε μια «καταιγίδα γνωστικής υποβάθμισης», ενώ η δρ Gloria Mark, καθηγήτρια πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας και συγγραφέας του βιβλίου «Attention Span», παραθέτει στοιχεία για το πόσο δραστικά μειώνεται η ικανότητά μας να συγκεντρωνόμαστε. Το 2004, η μέση διάρκεια προσοχής σε οποιαδήποτε οθόνη ήταν 2,5 λεπτά. Το 2012 ήταν 75 δευτερόλεπτα, πριν από έξι χρόνια είχε μειωθεί στα 47 δευτερόλεπτα.
«Η τεχνολογία της πειθούς είναι μια μαζικά υποτιμημένη αλλά ισχυρή δύναμη που διαμορφώνει τον κόσμο» και «έχει πάρει τον έλεγχο της πένας της ανθρώπινης ιστορίας οδηγώντας μας, αν δεν την πάρουμε πίσω, στην καταστροφή».
Χακάροντας το Μυαλό μας
Είμαστε, άραγε, αιχμάλωτοι της τεχνολογίας; Φταίμε, άραγε, αποκλειστικά εμείς ή αυτή η ατελείωτη διαδικτυακή τροφοδοσία έχει τη δύναμη να «χειραγωγεί» τον εγκέφαλό μας ανταμείβοντάς τον με τρόπο άκρως εθιστικό;
Ο Tristan Harris, που κατείχε τον τίτλο του design ethicist στην Google, είχε εδώ και χρόνια κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για το ότι οι άνθρωποι λαμβάνουν πλέον τις πληροφορίες τους από πλατφόρμες των οποίων το επιχειρηματικό μοντέλο συνδέει το κέρδος με το μέγεθος της προσοχής που μπορούν να μας αποσπάσουν, δημιουργώντας έτσι έναν «αγώνα δρόμου», χακάροντας σε συνεχή βάση το εγκεφαλικό στέλεχος και την αμυγδαλή, τα μέρη του εγκεφάλου μας που ελέγχουν τις πρωταρχικές, ενστικτώδεις αντιδράσεις μας, όπως ο φόβος, η επιβίωση και η άμεση δράση.
Ο Harris, τον οποίο το περιοδικό «The Atlantic» έχει αποκαλέσει «ό,τι πιο κοντινό έχει η Silicon Valley σε συνείδηση», λέει πως «η τεχνολογία της πειθούς είναι μια μαζικά υποτιμημένη αλλά ισχυρή δύναμη που διαμορφώνει τον κόσμο» και ότι «έχει πάρει τον έλεγχο της πένας της ανθρώπινης ιστορίας οδηγώντας μας, αν δεν την πάρουμε πίσω, στην καταστροφή».
Όπως Όλες οι Εξαρτήσεις
Τα τελευταία χρόνια, τα κινήματα κατά αυτής της «υπερφόρτωσης» κερδίζουν έδαφος, όπως η εκστρατεία για μια παιδική ηλικία χωρίς smartphones.
«Η απεξάρτηση από το ίντερνετ δεν έχει πολλές διαφορές από άλλες εξαρτήσεις», εξηγεί σε σχετικό ρεπορτάζ της Καθημερινής ο κύριος Δουίτσης, σύμβουλος απεξάρτησης και ιδρυτής της ΟΑΣΙΣ, Κέντρου Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων από αλκοόλ, ναρκωτικά, τζόγο και Διαδίκτυο. «Στην ουσία αντιμετωπίζουμε και τον εθισμό στο διαδίκτυο σαν κάθε εθισμό. Η οθόνη έχει από μόνη της τρομερή δύναμη. […] Επίσης βλέπουμε μια άρνηση και σε αυτά τα περιστατικά. Υπάρχει η δικαιολογία. “Όλοι έχουν ένα κινητό στα χέρια, τι να κάνουμε;” λένε οι γονείς».
«Τα περιστατικά είναι πολύ δύσκολα, είναι πολύπλοκα και πολλά έχουν συννοσηρότητα. Δηλαδή πολλά παιδιά πάσχουν παράλληλα από κατάθλιψη και άλλες διαταραχές και παρακολουθούνται ταυτόχρονα από ψυχίατρο, γιατί χρειάζονται φαρμακευτική αγωγή», σημειώνει στο ίδιο ρεπορτάζ ο Πάρης Κάλφας, υπεύθυνος της Μονάδας Έγκαιρης Παρέμβασης για την Προβληματική Χρήση του Διαδικτύου του ΚΕΘΕΑ.
Το Κοινοβούλιο της Αυστραλίας έχει ήδη δώσει το «πράσινο φως» στο νομοσχέδιο με το οποίο θα απαγορευτεί η πρόσβαση των ανηλίκων κάτω των 16 ετών στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης. Στο σχέδιο της ελληνικής κυβέρνησης για απαγόρευση των social media σε παιδιά κάτω των 15 ετών έχει αναφερθεί και η υπουργός Οικογένειας και Κοινωνικής Συνοχής Σοφία Ζαχαράκη.
Ανατρέχοντας στην ιστορία, προβληματιζόμαστε σε σχέση με το κατά πόσο αυτού του είδους οι απαγορεύσεις λειτουργούν θετικά. Από την άλλη, σίγουρα χρειάζεται να βρούμε τρόπους να διεκδικήσουμε ξανά το μυαλό μας – σε συνεργασία, πάντα, με τις εντυπωσιακές μηχανές που έχει εφεύρει.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
ΑΙ | «Δημιουργώ, μα δεν Νιώθω το Βάρος του Έρωτα, του Πόνου, του Χρόνου…»
Κάθε Κλικ Μετράει ή Πώς τα Data «Φορτώνoυν» τον Πλανήτη με CO₂
