Η προφορική ιστορία είναι ένας επιστημονικός κλάδος που έχει καθιερωθεί διεθνώς, ιδιαίτερα κατά τη μεταπολεμική περίοδο, και θεωρείται αυτόνομος τομέας των κοινωνικών επιστημών, αναγνωρισμένος στα προγράμματα σπουδών γνωστών πανεπιστημίων σε Ευρώπη και Αμερική.
Η καταγραφή των προφορικών μαρτυριών, μαγνητοφωνημένων ή βιντεοσκοπημένων, έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διάσωση της ιστορικής μνήμης και την κατανόηση του παρελθόντος μέσα από την ματιά των ανθρώπων που το έζησαν, καθώς μέσω των αφηγήσεων ξεδιπλώνονται εμπειρίες και συγχρόνως δημιουργούνται εικόνες διαφορετικών τόπων, χρόνων και βιωμάτων.
Η βίωση της απώλειας σε όλες τις μορφές είναι κοινό στοιχείο των δύο έργων
Ιστορίες που κουβαλούν πόνο, κακουχίες, πείνα και μαζικές εκτελέσεις, σφράγισαν την ελληνική ιστορία. Η ιστορική μνήμη αναβιώνει μέσα από καταγεγραμμένες προφορικές μαρτυρίες που δραματοποιούνται, δίνοντας σκηνική υπόσταση στο λόγο.
Από τον “Κοινό Λόγο” της Έλλης Παπαδημητρίου, μέχρι τους “Μάρτυρες των Αθηνών” του Μάνου Καρατζογιάννη, ανασύρονται μνήμες, ατομικές, οικογενειακές και συλλογικές, από τον Ποντιακό ξεριζωμό και τη Γενοκτονία, τη Μικρασιατική Καταστροφή, την Κατοχή και τον Εμφύλιο – γεγονότα ορόσημα της τοπικής, εθνικής και παγκόσμιας ιστορίας. Με πρωταγωνιστή το βίωμα, επί σκηνής, ξαναδιαβάζονται κεφάλαια από τα βιβλία ζωής ανθρώπων που προσπάθησαν να επιβιώσουν σε δύσκολες περιόδους πολέμου.
Η βίωση της απώλειας σε όλες τις μορφές είναι κοινό στοιχείο των δύο έργων. Στον “Κοινό Λόγο” ακούγεται η φωνή γυναικών, όντως, του κοινού λόγου, που ξεριζώθηκαν από την πατρογονική εστία τους, αναδεικνύοντας το αυθεντικό προσωπικό βίωμα, ως μέρος του συλλογικού δράματος.
Στους “Μάρτυρες των Αθηνών”, οκτώ άνθρωποι με κοινό άξονα τον τόπο (Αθήνα) και τον χρόνο (Κατοχή), πραγματοποιούν ένα οδοιπορικό μνήμης: μια γυναίκα από το Μεσολόγγι με πατριωτικό πνεύμα, ένας κατατρεγμένος αντιστασιακός, μια γυναίκα μεγάλης ηλικίας που υποφέρει από απώλεια μνήμης, μια ιερόδουλη που λόγω επαγγέλματος έρχεται σε επαφή με τον εχθρό και στιγματίζεται γι’ αυτό, μια γενναία εθελόντρια νοσοκόμα που μοιράζεται την εμπλοκή της στην ιστορία ενός ασθενή, μια γυναίκα που ως παιδί είδε τη μητέρα της να πεθαίνει μπροστά στα μάτια της και έχασε όλη της την οικογένεια, ένας πεινασμένος νέος που αφηγείται το χρονικό της πείνας και μια Εβραία, που γνωρίζει ότι θα πεθάνει και γράφει στον γιο της, που έχει φυγαδευτεί σε φιλική οικογένεια για να γλιτώσει.
H δραματοποίηση συλλεγμένων προφορικών μαρτυριών, ιστορικών ή κοινωνιολογικών μελετών και έργων…φαίνεται πως κερδίζει έδαφος θεατρικά
Ο Μάνος Καρατζογιάννης, έχοντας ως δραματουργικό εργαλείο την προφορική μαρτυρία, σκηνοθέτησε με λιτότητα τον λόγο ανθρώπων που έζησαν τον γερμανικό κλοιό, έναν λόγο που έχει δυναμική και προκαλεί αβίαστα την ενσυναίσθηση του θεατή. Η σκηνική παρουσία των οκτώ “μαρτύρων” (Ρουμπίνη Βασιλακοπούλου, Εβίτα Ζημάλη, Θεοδώρα Μαστρομηνά, Μάρκος Μπούγιας, Γιώργος Παπαπαύλου, Μαριέτα Σγουρδαίου, Αθηνά Τσιλύρα και Κατερίνα Φωτιάδη) ακολουθεί κυκλική ροή, χωρίς υπερβολές σε ερμηνεία, σκηνικά-κοστούμια και κινησιολογία, φωτίζοντας τον βαθιά ανθρώπινο και τραγικό πόνο, όπως εκφράζεται μέσω των προσωπικών ιστοριών που αποκτούν συλλογικό χαρακτήρα.
Σε γενικές γραμμές, η δραματοποίηση συλλεγμένων προφορικών μαρτυριών και ιστορικών ή κοινωνιολογικών μελετών/έργων και η σκηνική τους παρουσίαση φαίνεται πως κερδίζει έδαφος θεατρικά, όπως το “Γκιακ” του Δημήτρη Παπαμάρκου, οι “Γιοι και Κόρες” του Γιάννη Καλαβριανού, τα “Σμύρνη μου Αγαπημένη” και “Κι από Σμύρνη… Σαλονίκη” της Μιμής Ντενίση, στοχεύοντας στην ενεργοποίηση της μνήμης και του θυμικού και στην επανασηματοδότηση της σχέσης μας με το παρελθόν, το παρόν και τον χώρο των ανθρώπινων πράξεων.
