Εφηβεία. Είναι γενικώς αποδεκτό ότι είναι ένα κρίσιμο στάδιο ανάπτυξης που συχνά συνδέεται με σημαντικές αλλαγές τόσο για τους γονείς όσο και για τα παιδιά. Πόσο προετοιμασμένοι είμαστε για να αντιμετωπίσουμε τις ιδιαιτερότητες αυτής της περιόδου;
Τα παιδιά αρχίζουν να συνειδητοποιούν τις σωματικές, συναισθηματικές και κοινωνικές αλλαγές που βιώνουν, ενώ οι γονείς μπορεί να αμφιταλαντεύονται από μια σειρά συναισθημάτων, καθώς προσαρμόζονται στις εξελισσόμενες ανάγκες του παιδιού τους.
Επίσης, είναι σύνηθες φαινόμενο να παρατηρούμε φίλους ή γνωστούς που έχουν παιδιά στην εφηβεία να διακατέχονται από άγχος ή και αβεβαιότητα, καθώς ανησυχούν για την ασφάλεια, την ακαδημαϊκή επιτυχία και τις μελλοντικές προοπτικές του παιδιού τους.
Ακόμη, καθώς είναι περίοδος εξέλιξης και τα παιδιά αρχίζουν να απομακρύνονται, να αυτονομούνται περισσότερο, αρκετοί γονείς βιώνουν αίσθηση απώλειας ή θλίψης. Αυτή η αλλαγή μπορεί να είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική για τους γονείς που έχουν επενδύσει σημαντικό χρόνο και ενέργεια στην ανατροφή του παιδιού τους. Αυτή η συναισθηματική αστάθεια που συχνά επικρατεί μπορεί να δυσκολέψει την επικοινωνία αλλά και τη σύνδεσή μας με τα παιδιά.
Στη διερεύνηση και επίλυση αυτών των ερεθισμάτων και με αφορμή την Ημέρα του Βιβλίου, παρακολούθησα στο αμφιθέατρο Μιλτιάδης Έβερτ της Τεχνόπολης μια ενδιαφέρουσα παρουσίαση-ομιλία της καθηγήτριας Βιολογίας, Φωτεινής Στυλιανοπούλου, η οποία έχει κάνει την επιστημονική επιμέλεια του βιβλίου της Sarah-Jayne Blakemore «Επινοώντας τον Εαυτό μας».
Η Φωτεινή Στυλιανοπούλου είναι διδάκτωρ Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου Stanford των ΗΠΑ. Από το 1985 μέχρι το 2015 ήταν καθηγήτρια Βιολογίας στο Τμήμα Νοσηλευτικής του ΕΚΠΑ. Ήταν μεταξύ των πρώτων που δίδαξαν Νευροεπιστήμες στα μεταπτυχιακά και πρωτοπόρος στην έρευνα της Νευροβιολογίας της Συμπεριφοράς στη χώρα μας.
Έχει επιβλέψει 25 διδακτορικά και περισσότερα από 80 master’s. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στους μηχανισμούς πλαστικότητας του εγκεφάλου και ιδιαίτερα στις επιδράσεις των πρώιμων εμπειριών στη ανάπτυξη του εγκεφάλου και τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς.
Έχει 88 δημοσιεύσεις σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά και έχει λάβει βραβεία και διακρίσεις, με τελευταίο, το 2018, το FENS Kavli Network of Excellence Mentoring Prize. Υπήρξε εκλεγμένη γενική γραμματέας του FENS (Federation of European Federation of Neuroscience Societies) το διάστημα 2010-12. Από το τέλος του 2015 είναι μέλος του ΔΣ του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ (αρχικά ως αντιπρόεδρος και από την άνοιξη του 2017 ως πρόεδρος).
Η εφηβεία είναι περίοδος που «ακινητοποιεί» γονείς και παιδιά. Ποια είναι η καλύτερη αντιμετώπιση;
Καταρχήν η δική μου απάντηση είναι βιωματική όσον αφορά την επαφή μου με τους νέους. Δεν είμαι ψυχολόγος, ούτε έχω παιδιά στην εφηβεία. Ύστερα από 35 χρόνια επαφής ιδιαίτερα με παιδιά 18 ετών –ώριμων εφήβων ωστόσο– έχω διαπιστώσει ότι, πράγματι, αυτή η περίοδος αποτελεί δύσκολη εποχή για όλους.
Είναι σοκαριστικό για τους γονείς να χάνουν τον τρόπο επικοινωνίας τους με το παιδί τους και να βρίσκονται, πολλές φορές, αντιμέτωποι με ένα «πνεύμα αντιλογίας». Πού νομίζετε ότι οφείλεται μια τέτοια συνθήκη;
Οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν μιλάνε για εφηβεία, σκέφτονται ότι πρόκειται για παιδιά 13-14-15 ετών, θεωρώντας ότι στα 18 έχει τελειώσει. Η εφηβεία, δυστυχώς, μπορεί να διαρκέσει ακόμη περισσότερο.
Συνήθως μέχρι τα 20, αλλά μπορεί και έως τα 30. Πρέπει να τονίσουμε ότι υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που επηρεάζουν αυτή την περίοδο, ανάλογα την κουλτούρα, τον πολιτισμό και τις συνθήκες στις οποίες ζει ένα παιδί.
Υπάρχουν χώρες οι οποίες, όπως το Αφγανιστάν ή το Ιράν, όπου παντρεύουν τα κορίτσια από την εμμηναρχή. Εφόσον είναι αναπαραγωγικά ώριμα, τα παντρεύουν για να κάνουν άμεσα παιδιά και δεν λαμβάνουν καθόλου υπόψη την εφηβεία.
Επίσης, ακόμη και τα αγόρια 15-16 ετών που έρχονται ασυνόδευτα ως μετανάστες ή πρόσφυγες τα στέλνουν με την προϋπόθεση να κάνουν οικογένεια σε μια νέα χώρα, ώστε να έχουν ένα καλύτερο μέλλον και να βοηθήσουν τα μέλη που βρίσκονται στη γενέτειρα πατρίδα τους.
Πιστεύουν ότι τα παιδιά σε αυτή την ηλικία είναι αρκετά ώριμα, κάτι που έρχεται εντελώς κόντρα με τις δικές μας δυτικές αντιλήψεις. Έτσι, η εφηβεία λαμβάνει ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωής και δεν αφορά μερικά χρόνια, όπως ο κοινός νους θεωρεί.
Βιολογικά, σε σχέση με την ωρίμανση του εγκεφάλου, μετά τα 20-21 χρόνια μπορεί να πει κανείς ότι στους περισσότερους ανθρώπους έχει ολοκληρωθεί.
Το πέρασμα από την αθώα παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή είναι μια περίοδος κατά την οποία η σχέση γονέα-παιδιού κρίνεται συνεχώς. Τι είναι αυτό που χρειάζεται να προσέχουμε;
Αυτό που κυρίως χρειάζεται είναι να ακολουθούν τα οράματα και τα θέλω τους. Το πώς βλέπουν εκείνα τη ζωή πρέπει να είναι αποδεκτό, διότι οι κοινωνίες αλλάζουν πάρα πολύ γρήγορα. Πολλές από τις δικές μας, παλιότερες εμπειρίες είναι ενδεικτικές.
«Το ανησυχητικό είναι όταν το παιδί δεν παίρνει καθόλου ρίσκα και δεν ανοίγεται. Χρειάζεται ενθάρρυνση για να συνειδητοποιήσει πως υπάρχουν θετικά ρίσκα που είναι απαραίτητα στη ζωή».
Οι εμπειρίες των παππούδων και των γιαγιάδων μας είχαν χρηστικό χαρακτήρα, διότι οι συνθήκες δεν άλλαζαν με την ταχύτητα που επικρατεί σήμερα. Οι γονείς πρέπει να τα λαμβάνουν αυτά υπόψη τους και να εντάσσουν μέσα σε αυτό το πλαίσιο τις σκέψεις τους και τους προβληματισμούς τους σε συνδυασμό με τις δικές μας εμπειρίες και αντιλήψεις, στοχεύοντας να υλοποιήσουν πάντα αυτά που ονειρεύονται.
Οι έφηβοι πολλές φορές διεκδικούν ελευθερίες που μπορεί να είναι ακραίες ή και επικίνδυνες. Ποιο είναι το ρίσκο με την αποδοχή τέτοιων διεκδικήσεων;
Θεωρώ ότι η ιστορία με τα ρίσκα είναι η πιο δύσκολη. Αυτό προκύπτει εξαιτίας του ότι οι νέοι θέλουν να παίρνουν ρίσκα και ομολογώ ότι το φαινόμενο αυτό είναι καλό, φτάνει να μην είναι πάρα πολύ επικίνδυνο.
Αρχικά, αντιλαμβάνονται πολύ γρήγορα ότι τα παθήματα γίνονται μαθήματα και αυτό προκύπτει από το ότι συνειδητοποιούν, όταν τα πράγματα δεν πάνε ακριβώς έτσι όπως τα υπολογίζουν, πως δεν πρέπει να λειτουργήσουν με τον ίδιο τρόπο ξανά.
Από την άλλη μεριά, υπάρχει και το παράδειγμα, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο, για το παιδί που μπαίνει στη διαδικασία να σηκώνει το χέρι του για να απαντήσει σε μία ερώτηση μέσα στην τάξη. Εκείνη τη στιγμή νιώθει ότι παίρνει ένα ρίσκο για το αν η απάντηση είναι σωστή ή λάθος, αλλά αυτό δεν το αποκαρδιώνει από το να το κάνει.
Χρειάζεται να περάσει αυτή τη διαδικασία διότι, αν πει κάτι εύστοχο, κερδίζει θάρρος για την απόφαση του επόμενου ρίσκου και έτσι μαθαίνει να προσπαθεί κάθε φορά περισσότερο. Το ανησυχητικό είναι όταν το παιδί δεν παίρνει καθόλου ρίσκα και δεν ανοίγεται. Χρειάζεται ενθάρρυνση για να συνειδητοποιήσει πως υπάρχουν θετικά ρίσκα που είναι απαραίτητα στη ζωή.
Υπάρχει, ωστόσο, μια πολύ λεπτή ισορροπία μεταξύ απλών και επικίνδυνων ρίσκων, όπως για παράδειγμα το ρίσκο πίνω και οδηγώ ή πειραματίζομαι με ουσίες.
Πόση εμπιστοσύνη χρειάζεται να δείχνουμε στους εφήβους μας;
Άπειρη. Η παρακολούθηση χρειάζεται να γίνεται με μέτρο και χωρίς υπερβολές. Η αλήθεια είναι ότι υπάρχει υπερπροστασία από τους γονείς για τα παιδιά που ζουν και μεγαλώνουν στην Αθήνα. Παρατηρώ μαμάδες που ομολογούν ότι, μέσα από διάφορα apps, παρακολουθούν τα παιδιά τους για να καλύψουν τη δική τους ανασφάλεια ή το άγχος για το πού εκείνα βρίσκονται.
Ίσως να χρειάζεται όταν είναι σε ηλικία 10 ετών και έρχεται, για παράδειγμα, από τη στάση του σχολικού. Το παράλογο είναι όταν τα παιδιά βρίσκονται κοντά στην ενηλικίωση και οι γονείς παρεμβαίνουν συνεχώς και ανησυχούν. Με αυτό τον τρόπο τους δείχνουν ότι υπάρχει έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά τους. Εκεί κόβεται κάθε ελευθερία για ανάπτυξη.
Φταίει τελικά ότι έχουμε γίνει υπερπροστατευτικοί ως γονείς ή θεωρείτε ότι έχουν αυξηθεί οι κίνδυνοι; Ποιες είναι οι διαφορές των εφήβων σήμερα με παλιότερα;
Πιστεύω ότι δεν έχουν αυξηθεί οι κίνδυνοι, διότι πάντοτε υπήρχαν, απλώς παλαιότερα δεν τους γνωρίζαμε καθώς δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μέσα. Ένας ουσιαστικός τρόπος αντιμετώπισης είναι να μιλήσεις στο παιδί χωρίς να το κάνεις να φοβηθεί και χωρίς να του δημιουργήσεις άγχος.
Όταν το παιδί ξέρει να αποφεύγει τους κινδύνους, δεν έχει να φοβηθεί τίποτα. Πρέπει να γνωρίζει πότε πρέπει να φεύγει και πώς να προστατεύει καλύτερα τον εαυτό του. Αυτό που ίσως παρατηρείται στις μέρες μας είναι η βία μεταξύ των παιδιών στα σχολεία.
«Υπάρχει η άποψη ότι η αιτία για τις φοβερές αλλαγές της συμπεριφοράς του οφείλεται στις ορμόνες του, αλλά το πρόβλημα προέρχεται από το ότι ο εγκέφαλος δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως».
Πάντοτε υπήρχε, αλλά η διαφορά με παλαιότερα είναι ότι τα παιδιά τότε εκτονώνονταν. Προσωπικά, θυμάμαι ότι τα παιδιά έπαιζαν ξύλο στην αλάνα του σχολείου ή της γειτονιάς, ανάλογα. Και αυτό ήταν στο πλαίσιο της καθημερινότητας, χωρίς να παρουσιάζονται ακρότητες, όπως συμβαίνει σε κάποια περιστατικά σήμερα.
Ο βασικός λόγος της σημερινής ακραίας βίας είναι ότι τα παιδιά είναι πολύ κλεισμένα και δεν έχουν τη δυνατότητα εκτόνωσης εκτός από αυτή των προγραμματισμένων δραστηριοτήτων τους. Τα παιχνίδια που έπαιζαν τα παιδιά ελεύθερα ήταν μία διέξοδος που τα βοηθούσε όχι μόνο στην ανάπτυξη αλλά και στην ελευθερία.
Συχνός λόγος για συγκρούσεις στην εφηβεία είναι όταν δεν συμφωνούμε με τις επιλογές τους. Γιατί;
Πρέπει να αναγνωρίσουν οι ενήλικες και κυρίως οι γονείς ότι το παιδί βρίσκεται σε μια αναπτυξιακή φάση. Υπάρχει η άποψη ότι η αιτία για τις φοβερές αλλαγές της συμπεριφοράς του οφείλεται στις ορμόνες του, αλλά το πρόβλημα προέρχεται από το ότι ο εγκέφαλος δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως.
Στον εγκέφαλο υπάρχουν περιοχές που ελέγχουν την αίσθηση της ευχαρίστησης, αλλά και περιοχές που ελέγχουν όλες τις παρορμήσεις. Η περιοχή που ελέγχει τις παρορμήσεις λέγεται προμετωπιαίος φλοιός και αυτός δεν έχει ωριμάσει σε αυτή την ηλικία.
Αντίστροφα, οι περιοχές που καλύπτουν την ικανοποίηση έχουν. Έτσι, χαρακτηριστικό είναι ότι ο έφηβος επιθυμεί να νιώσει αυτή την εφορία στις διάφορες επιλογές του και θα κάνει ό,τι χρειάζεται για την εκπλήρωση αυτών των επιθυμιών. Δεν υπάρχει το φρένο να τον προστατεύει, αλλά η παρόρμηση της ικανοποίησης.
Οπότε;
Ο τρόπος προσέγγισης πρέπει να είναι διαλεκτικός. Χρειάζεται να υπάρχει χώρος για συζήτηση χωρίς να υπάρχει παρορμητικότητα. Επιπλέον, πολλές φορές οι απότομες απαγορεύσεις των γονέων στις αποφάσεις τους δημιουργεί εντάσεις και θυμό. Επίσης, ένας σημαντικός παράγοντας επίδρασης στη ζωή των εφήβων είναι η αξία που δίνουν στην παρέα που επιλέγουν.
Οι έφηβοι επινοούν τον εαυτό τους σήμερα ή κάνουν ένα copy paste από τα social media;
Νομίζω ότι δεν αντιγράφουν, αλλά δημιουργούν τον εαυτό τους. Σημαντικότερο ρόλο έχει η γνώμη των ομηλίκων τους, η οποία όμως επηρεάζεται από τα social media. Η έκθεση και η προβολή είναι ανασταλτικός παράγοντας, αλλά από την άλλη πλευρά δεν μπορείς να τους αφαιρέσεις το δικαίωμα να έχουν αυτή τη δυνατότητα.
Οικογένεια και φίλοι. Προς τα πού κλείνει η ζυγαριά;
Δεν θέλουν να νιώθουν ότι οι γονείς είναι απόντες, αλλά θέλουν να έχουν την αυτονομία τους. Η αναγνώριση των αναγκών, ανάλογα με την ηλικία τους, μπορεί να παίξει κρίσιμο ρόλο στην ανάπτυξή τους.
Διατηρώντας ανοιχτή επικοινωνία με την οικογένεια, δίνεται η δυνατότητα να αποδεχτούν το γεγονός ότι σιγά σιγά θα μπορούν, με την πάροδο του χρόνου, να ελέγχουν αυτά που αισθάνονται. Συνήθως το μεγάλο λάθος των γονιών είναι ότι θεωρούν τα παιδιά προέκταση ή αντανάκλασή τους.
Αυτό που χρειάζεται να κάνουμε είναι να προσπαθούμε να ανακαλύψουν το μέγιστο των δυνατοτήτων και δεξιοτήτων τους σε οποιαδήποτε επιλογή τους.
Τι αναζητούν από τους ενήλικες οι έφηβοι;
Να ανακαλύψουν αυτά που μπορούν να κάνουν ανεξάρτητα από ό,τι ζητείται στη σημερινή εποχή ή από το σύστημα. Ακολουθούμε τις δεξιότητές τους ώστε να είναι ικανοποιημένοι με αυτό, γιατί έτσι θα γίνουν καλύτεροι ακολουθώντας το.
Οι ενήλικες πρέπει να στηρίξουν αυτή τη μεταβατική φάση μέχρι να ολοκληρωθεί η ανάπτυξη των περιοχών του εγκεφάλου που ελέγχουν τις ανώτερες λειτουργίες. Είναι σημαντικό να σκεφτούν και να ξεκαθαρίσουν κάποια πράγματα για τους ίδιους, διακρίνοντας όμως ότι είναι ανεξάρτητα όντα.
Προσπαθεί κανείς να διαπιστώσει κακές συνήθειες ή συμπεριφορές, ώστε να επέμβει για να μην αναπτυχθούν. Ο έφηβος θέλει να αισθάνεται ότι γίνεται με έναν τρόπο που να αναγνωρίζει ότι «είμαστε μαζί σε αυτό και εγώ θα κάνω ό,τι μου πεις για να πας καλά». Αυτό είναι το υγιές μοντέλο που πρέπει να ακολουθούν οι γονείς.
Σας ευχαριστώ πολύ!
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
10+1: Η Παιδική Ατζέντα του Μαΐου
