Σε λίγες μέρες θα κάνει πρεμιέρα και στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες η πολυαναμενόμενη ταινία “Joker”. Κεντρικός χαρακτήρας, ο κακοποιός αντιήρωας του Gwynplaine (από το μυθιστόρημα “Ο Άνθρωπος Που Γελά”), που στο κινηματογραφικό σύμπαν εμφανίζεται σαν ένας ιδιαίτερα δραματικός -αν και προσφιλής στο κοινό- εγκληματίας, ο οποίος ακολουθεί ψυχιατρική νοσηλεία στο ίδρυμα Arkam Asylym.
Ο Joker, προβαλλόταν πάντοτε σε σχέση με τον ήρωα και πολέμιό του Batman, ο οποίος πρεσβεύει την τάξη, την ηθική και τη λογική. Οι δυο χαρακτήρες φτάνουν στο σημείο να αποκτούν ο καθένας το προσωπείο του, για τους ίδιους λόγους της κοινωνικής ανισότητας. Ωστόσο, ο Batman γίνεται αυτός που την αντιμάχεται, και μαζί, τον Joker. Έτσι, αν και οι δυο είναι “υπεράνθρωποι”, ο ένας είναι η αντιπροσώπευση της λογικής και ο άλλος (αναφορά στο έργο του Michel Foucault, “H Ιστορία της Τρέλας”) του “παραλόγου”. Σε ένα συμβολικό επομένως επίπεδο, η ψυχοπαθολογία αναπαρίσταται ως κάτι το εχθρικό και ξένο.
Πολυάριθμα παραδείγματα ταινιών όπως το “Joker”, αναπαριστούν και παρουσιάζουν τους χαρακτήρες ως σαν να πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια για κάποια ψυχιατρική πάθηση. Αυτό γίνεται με υπερβολή την οποία αποδίδουν ακριβώς στο γεγονός ότι πληρούν αυτά τα διαγνωστικά κριτήρια (βλ. “Psycho”, “The Shining”, “A Beautiful Mind”, “Aviator”, “Changeling”, “Shutter Island”, “Asylum”, “Split”, “The House that Jack Built” κ.ά., ενώ φυσικά ο “Σχιζοφρενής Δολοφόνος με το Πριόνι”, θα ήταν εξίσου φονικός και χωρίς τον -άδικο, άτοπο και μη ρεαλιστικό- χαρακτηρισμό “σχιζοφρενής”). Αυτό που είναι όμως σημαντικό να αναφερθεί, δεν είναι η απόδοση στο ρόλο μιας δόσης σουρεαλισμού, γεγονός που ενισχύει το στίγμα ψυχικής ασθένειας, αλλά οι αποδόσεις της αιτίας της συμπεριφοράς αυτών των χαρακτήρων.
Συγκεκριμένα, ένα άτομο που οι πράξεις του τείνουν στη διάγνωση ψυχικής ασθένειας, προβάλλεται να δρα καθ’ αυτόν τον τρόπο ακριβώς επειδή οι δράσεις του τείνουν να χαρακτηριστούν ψυχοπαθολογικές. Για παράδειγμα, ο Jack Torrance (“The Shining”) θέλει να δολοφονήσει την οικογένειά του, επειδή “είναι σχιζοφρενής”, ενώ ο Melvil Udall (“As Good as it Gets”), είναι νευρικός επειδή “έχει ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική διαταραχή“. Η ψυχοπαθολογία επομένως επικοινωνείται σαν κάτι που “έχει” ή “είναι” κάποιος – μια ουσία που τον ωθεί να δρα. Όλα αυτά σε έναν κινηματογραφικό κόσμο που η επιστήμη της συμπεριφοράς είναι ανύπαρκτη, ανίκανη ή αυταρχική, όπως στο “One Flew Over the Cuckoo’s Nest”, για να κάνουμε μια αναφορά στις 3 ταινίες, ως φόρο τιμής στον Jack Nicholson, τον πιο χαρακτηριστικό Joker.
Ένας πλένει αυστηρά και καταναγκαστικά τα χέρια του, επειδή είναι αγχώδης. Ωστόσο πώς γνωρίζουμε ότι είναι όντως “αγχώδης”; Τι δηλαδή μας ωθεί να συμπεράνουμε ότι είναι αγχώδης; Μα φυσικά, επειδή “αν δεν ήταν αγχώδης δε θα έπλενε τόσο συχνά και αυστηρά τα χέρια του”.
Ο τρόπος εξήγησης και ερμηνείας της προέλευσης της συμπεριφοράς κατά αυτόν τον τρόπο, ονομάζεται ουσιαστικοποίηση (essentianlism) της συμπεριφοράς. Αυτός ο τρόπος ερμηνείας είναι οικείος στην καθημερινότητα, όπου όταν παρατηρείται μια τάση ενός ανθρώπου να συμπεριφέρεται με έναν τρόπο υπό κάποιες συνθήκες, επινοείται μια ιδιότητα αυτού του ατόμου και θεωρείται αιτία της συμπεριφοράς του. Με βάση την ουσιαστικοποίηση, κατηγορίες φαινομένων αντανακλούν κάποιες σταθερές και καθολικές προϋπάρχουσες ιδιότητες, οι οποίες καθορίζουν το παράδειγμα της κατηγορίας.
Για παράδειγμα, ένας πλένει αυστηρά και καταναγκαστικά τα χέρια του, επειδή είναι αγχώδης. Ωστόσο πώς γνωρίζουμε ότι είναι όντως “αγχώδης”; Τι δηλαδή μας ωθεί να συμπεράνουμε ότι είναι αγχώδης; Μα φυσικά, επειδή “αν δεν ήταν αγχώδης δε θα έπλενε τόσο συχνά και αυστηρά τα χέρια του”. Βέβαια, η ουσιαστικοποίηση ως τρόπος ερμηνείας ενισχύεται από το γεγονός ότι καλύπτει την άγνοιά μας για μια συμπεριφορά, όμως μια ωφέλιμη εξήγηση της συμπεριφοράς αναφέρεται στα φυσικά γεγονότα που οδήγησαν στην τάση ενός ατόμου δρα κατά αυτόν τον τρόπο.
Καθίσταται επομένως ενδιαφέρον να γίνει μια σύντομη αναφορά στο τι χαρακτηρίζεται ως ψυχοπαθολογία μέσα από το πρίσμα μιας επιστημονικής και ωφέλιμης ερμηνείας, συγκεκριμένα του ρεύματος της ανάλυσης συμπεριφοράς.
Αρχικά, ως ψυχοπαθολογία ορίζεται το σύνολο των τάσεων του ατόμου να ενεργεί με τρόπους που περιορίζουν, αντί να αυξάνουν την επαφή του με σημαντικά στοιχεία του φυσικού κόσμου. Στη συμπεριφοριστική προσέγγιση, η ψυχοπαθολογία δεν θεωρείται αιτία της ύπαρξης αυτών των συμπεριφορών, ούτε γίνεται αντιληπτή ως απόκλιση από το κανονικό. Αντιθέτως, θεωρείται το αναμενόμενο αποτέλεσμα της μακροπρόθεσμης, συνεχούς και δυναμικής αλληλεπίδρασης του ατόμου με τις συνθήκες του περιβάλλοντος της συμπεριφοράς του, που υπό άλλες συνθήκες μπορεί να είναι ωφέλιμες και προσαρμοστικές.
Στο ρεύμα της ανάλυσης συμπεριφοράς, έννοιες όπως η προσωπικότητα, ο χαρακτήρας και η ψυχοπαθολογία, μπορεί να περιγράφουν μεν τη συμπεριφορά (αναφερόμενοι στη συχνότητά της) ωφέλιμα, αλλά όχι τις αιτίες της συμπεριφοράς. Τέτοιες έννοιες όταν χρησιμοποιούνται ως ερμηνείες της συμπεριφοράς, υποθέτουν την ύπαρξη μιας “ουσίας” που ρυθμίζει τη συμπεριφορά με μυστηριώδη τρόπο.
Άρα, γιατί ο Joker είναι τόσο αδιάψευστα κακός και ανήθικος; Όχι επειδή, κάνει εγκλήματα, ούτε επειδή είναι ο Joker. Αλλά λόγω της έκθεσής του σε συνθήκες που οδήγησαν στη συγκεκριμένη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του σε παρόμοιες συνθήκες στο παρελθόν και της μακροπρόθεσμης αλληλεπίδρασης μορφών της συμπεριφοράς του με φυσικά γεγονότα του περιβάλλοντος που ενίσχυσαν ή όχι την πιθανότητα αύξησης της συχνότητάς τους.
Έτσι, θα καταλήγαμε στο ότι “Batman & Joker”, δεν είναι όντως τόσο απαράλλαχτα διαφορετικοί και αποκλίνοντες, αν λάβουμε υπόψιν τις κοινές αρχές καθορισμού της συμπεριφοράς τους στο μακροπρόθεσμο ιστορικό αλληλεπίδρασης τους με τα στοιχεία του περιβάλλοντος. Ίσως αυτό που επιτυγχάνει η ταινία “Joker”, είναι να δώσει την πρέπουσα σημασία στο παρελθόν του χαρακτήρα, κάτι που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε σχετικώς την πορεία του.
Γιατί αυτό είναι σοβαρό; Γιατί η ουσιαστικοποίηση της συμπεριφοράς ως απόδοση για την ερμηνεία της δεν είναι τόσο ωφέλιμη, καθ’ όσον οι ιδιότητες της συμπεριφοράς μας χαρακτηρίζονται από μεταβλητότητα και αλλάζουν συνεχώς και δυναμικά, ενώ επίσης, οι αποδόσεις σε έννοιες όπως η “ψυχοπαθολογία“, δεν μας επιτρέπουν να παρατηρήσουμε (και άρα να κατανοήσουμε και να προβλέψουμε) τη συμπεριφορά συστηματικά.
