Η εξέγερση του Ίλιντεν, ανήμερα του προφήτη Ηλία, στις 2 Αυγούστου του 1903, ήταν χωρίς αμφιβολία η απαρχή του σλαβομακεδονικού εθνικισμού. Η Εσωτερική Μακεδονο-Αδριανουπολιτική Επαναστατική Οργάνωση (“ΕΜΑΕΟ” ή “VMRO”) που τη διοργάνωσε, πρόγονος των σημερινών ακραίων εθνικιστών των Σκοπίων, είχε ως βασικό της σύνθημα “Η Μακεδονία για τους Μακεδόνες”. Όπως αναφέρει ακόμα και ο ακραία φιλικός προς αυτήν H. N. Brailsford το 1906 (Macedonia: Its Races and their Future), η Οργάνωση εξελίχθηκε σε “τρομοκρατική”. “Αντιμέτωπη με την ανοικτή εχθρότητα των Ελλήνων, σήκωσε το γάντι και απάντησε στην κατασκοπία και τη συνομωσία με δολοφονίες και βία […] οι χειρότερες εξελίξεις από πλευράς τρομοκρατικής βίας της Επιτροπής απευθύνονταν έναντι των Ελλήνων”.
Το πολιτικό πρόγραμμα του VMRO ήταν η δημιουργία μιας αυτόνομης (στην αρχή και ανεξάρτητης στη συνέχεια) Μακεδονίας, που θα περιλάμβανε και το σύνολο της μετέπειτα ελληνικής Μακεδονίας, με ηγετικό και κυρίαρχο το σλαβομακεδονικό στοιχείο. Η εξέγερση, αν και κράτησε μόλις λίγες μέρες, πρόλαβε να αποκτήσει όνομα -“Δημοκρατία του Κρούσοβο”- κυβέρνηση και σημαία, που μας θυμίζει και οπτικά τι ακριβώς σήμαινε η εξέγερση του Ίλιντεν, καθώς στη σημαία της “μεγάλης Σλαβομακεδονίας” περιλαμβάνονταν περιοχές όπως η Χαλκιδική που ακόμα και τότε, την εποχή της πολυφυλετικής Μακεδονίας, ήταν αμιγώς ελληνικές.
Τι πράγματι συνέβαινε την εποχή εκείνη σε σχέση με την εθνοτική διάθεση του σλαβομακεδονικού πληθυσμού, περιγράφεται από μια σκηνή από το ίδιο βιβλίο:
“Μίλαγα με έναν εύπορο χωρικό που ήρθε από ένα γειτονικό χωριό στην αγορά του Μοναστηρίου. Μίλαγε ελληνικά καλά αλλά όχι σαν να ήταν η δική του γλώσσα. ‘Είναι το χωριό σου ελληνικό’ τον ρώτησα ‘ή βουλγαρικό;’. ‘Λοιπόν είναι βουλγαρικό τώρα αλλά πριν τέσσερα χρόνια ήταν ελληνικό’. Έδωσε την απάντηση με απόλυτη φυσικότητα. ‘Πώς;’ τον ρώτησα απορημένος ‘έγινε αυτό το θαύμα;’ ‘Γιατί είμαστε φτωχοί άνθρωποι και θέλαμε να έχουμε δικό μας σχολείο και παπά […] Είχαμε Έλληνα δάσκαλο. Τον πληρώναμε 5 λίρες το χρόνο και το ψωμί του και του έδινε άλλες πέντε λίρες ο Έλληνας πρόξενος. Αλλά δεν είχαμε παπά. Τον μοιραζόμαστε με άλλα χωριά, αλλά δεν ήταν τακτικός. Πήγαμε στον Έλληνα επίσκοπο και παραπονεθήκαμε αλλά δεν έκανε τίποτε. Οι Βούλγαροι το πληροφορήθηκαν και ήρθαν και μας έκαναν μια προσφορά. Μας είπαν ότι θα φέρουν παπά που θα ζει στο χωριό και δάσκαλο για τον οποίο δεν θα πληρώνουμε τίποτε. Λοιπόν κύριε το χωριό μας είναι φτωχό και έτσι βέβαια γίναμε Βούλγαροι’ […]”.
Αυτή ήταν η πραγματικότητα το 1903… “Μακεδονική σαλάτα” και σύγκρουση εθνικισμών. Σήμερα η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική, μετά την ανταλλαγή πληθυσμών και τα γεγονότα του ελληνικού εμφυλίου. Η συμβολική επάνοδος στο 1903 και η ταύτιση του ονόματος του γειτονικού κράτους με τη “μεγάλη ιδέα” των σλαβομακεδόνων, δεν είναι απλώς μια κακή ιδέα. Είναι η χειρότερη ιδέα που έχει ακουστεί ως “λύση” του προβλήματος της ΠΔΓΜ, από την ίδρυσή της, το 1991-1992, έως σήμερα.
