Σαν σήμερα, στις 10 Δεκεμβρίου του 1893… «δυστυχώς επτωχεύσαμεν»! Με αυτή τη φράση η κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη κηρύσσει στάση πληρωμών και η χώρα βρίσκεται σύντομα υπό τον διεθνή οικονομικό έλεγχο. Δεν ήταν όμως η πρώτη, αλλά η τρίτη από τις συνολικά 7 πτωχεύσεις στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους.
Παρά την ασάφεια σχετικά με το αν η φράση ειπώθηκε πράγματι επίσημα στη Βουλή, καθώς δεν καταγράφεται στα πρακτικά, αλλά μόνο σε μαρτυρίες ή σε ανεπίσημη συζήτηση εντός ή εκτός αυτής, η λακωνική διατύπωση έγινε σημείο αναφοράς και υιοθετήθηκε από την πολιτική σκηνή. Μια παραλλαγή της φράσης θα χρησιμοποιήσει και ο Ελευθέριος Βενιζέλος τον Μάιο του 1932: «τελικώς επτωχεύσαμεν».
Παιχνίδι για Δύο
Στα τέλη του 19ου και την αρχή του 20ού αιώνα, στην πρωθυπουργία της χώρας εναλλάσσονται δύο βασικά πολιτικά πρόσωπα: ο Χαρίλαος Τρικούπης και ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης. Οι πολιτικές των δύο διαφέρουν σημαντικά, κυρίως στο γεγονός ότι το συντηρητικό Εθνικό Κόμμα του Δηλιγιάννη επιδιώκει μόνιμο κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία, ενώ το μεταρρυθμιστικό Νεωτερικό Κόμμα του Τρικούπη αντιτίθεται στην έντονη παρέμβαση.
Ο Τρικούπης επενδύει σε δημόσια έργα μεγάλης κλίμακας, που θα προσφέρουν τις απαραίτητες υποδομές για την ανάπτυξη της οικονομίας, όπως το σιδηροδρομικό δίκτυο, η διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου και η αποξήρανση της λίµνης Κωπαΐδας. Οι πόροι για τα εκσυγχρονιστικά αυτά μέτρα προέρχονται από δάνεια και από την επιβολή φόρων.
Υπερβολικός Δανεισμός
Παρόλο που το 1878 τα χρέη της χώρας διευθετούνται και η χώρα ανοίγεται προς τις διεθνείς αγορές, σύντομα θα ακολουθήσει μια σειρά νέων δανειακών συμβάσεων. Έπειτα από 8 διαδοχικά εξωτερικά (και 5 εσωτερικά) δάνεια κατά την περίοδο 1879-1890 και, παρά το πρόγραμμα περικοπών και τα μέτρα λιτότητας που επιβάλλει ο Τρικούπης με την επανεκλογή του το 1892, η χρεοκοπία δεν θα αργήσει να έρθει.
Η αντιπολίτευση θα κατηγορήσει το οικονομικό πρόγραμμα του Τρικούπη ως αιτία της πτώχευσης. Οι ιστορικοί όμως θα συμφωνήσουν πως η βασικότερη αιτία είναι οι υψηλές στρατιωτικές δαπάνες. Οι αλυτρωτικές εθνικές βλέψεις είναι στην ατζέντα όλων των τότε κυβερνήσεων και, επομένως, η ενίσχυση της δύναμης του στρατού κρινόταν απαραίτητη. Μην ξεχνάμε πως η τότε επικράτεια της Ελλάδας περιορίζεται μέχρι τη Θεσσαλία και δεν περιλαμβάνει τη Μακεδονία, τη Θράκη, την Ήπειρο, την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα.
Παράλληλα με τις αλλεπάλληλες πτωχεύσεις, στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους έχουμε και 7 εξωτερικούς πολέμους, καθώς και 4 εμφυλίους. Εύκολα παρατηρεί κανείς ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο.
Παρόλο που δεν υπάρχει απαραίτητα άμεση αιτιακή σχέση, οι αλλεπάλληλοι πόλεμοι και οι χρεοκοπίες συμβαδίζουν και αναπόφευκτα σχετίζονται, τουλάχιστον σε επίπεδο οικονομικό. Οι διαχρονικά υψηλές στρατιωτικές δαπάνες είναι το μεγάλο βαρίδι της οικονομίας, χωρίς βέβαια να υποτιμούμε τη σημασία άλλων παραγόντων, όπως η κακοδιαχείριση των πόρων και οι συχνά εκμεταλλευτικοί δανειακοί όροι.
Συνοπτικό χρονολόγιο των πολέμων και των πτωχεύσεων της Ελλάδας από το 1821 μέχρι σήμερα:
- 1821-28: Πόλεμος ανεξαρτησίας
- 1824-26: Εμφύλιος πόλεμος
- 1827: Πτώχευση, μετά τα δάνεια της επαναστατικής κυβέρνησης
- 1831-33: Εμφύλιος πόλεμος και δολοφονία Καποδίστρια
- 1844: Πτώχευση, έπειτα από παύση πληρωμών του δανείου των Δυνάμεων του 1833
- 1853-62: Κριμαϊκός πόλεμος και ελληνική εισβολή στην οθωμανική Θεσσαλία
- 1893: Πτώχευση
- 1897: Ελληνοτουρκικός πόλεμος και βαριά ήττα
- 1912-13: Βαλκανικοί Πόλεμοι
- 1916-17: Εμφύλιος πόλεμος, γνωστός και ως «εθνικός διχασμός» και Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος
- 1920-22: Ελληνοτουρκικός πόλεμος και Μικρασιατική καταστροφή
- 1922: Πτώχευση
- 1932: Πτώχευση, μετά την παγκόσμια χρηματιστηριακή κρίση
- 1940-44: Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος
- 1940: de facto πτώχευση, μετά τη γερμανική εισβολή
- 1946-49: Εμφύλιος πόλεμος
- 2009: Πτώχευση με τη μορφή διάσωσης (bail-out), με νέο δανεισμό, μετά την παγκόσμια χρηματιστηριακή κρίση
