Μέχρι τώρα φαντάζομαι θα έχετε δει το σποτάκι της Πολιτικής Προστασίας για τον συγχρωτισμό στις πλατείες που αποσύρθηκε. Μπορεί να σας χτύπησε άσχημα, μπορεί όχι. Μπορεί να βρήκατε υπερβολή την απόσυρσή του ή να επικροτήσατε τα αντανακλαστικά της πολιτείας. Μπορεί να θεωρήσατε ατόπημα την κυκλοφορία του ευθύς εξ αρχής.
Ας το συζητήσουμε, γιατί φαίνεται ότι ως ζήτημα μας δίχασε και έχει σημασία να καταλάβουμε το γιατί. Ας το συζητήσουμε επίσης γιατί (και) αυτή την περίοδο, θα έπρεπε να είμαστε ευαισθητοποιημένοι στα ζητήματα έμφυλης ισότητας. Μόλις την Παρασκευή, και με αφορμή τα αυξημένα φαινόμενα ενδοοικογενειακής βίας κατά την πανδημία, γράφαμε ότι είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα περιστατικά που καταγγέλλονται συχνά συνδέονται με συμπεριφορές που προϋπάρχουν. Οι δε συμπεριφορές τροφοδοτούνται από πεποιθήσεις που με τη σειρά τους διαμορφώνονται από πολλά μικρά και μεγάλα ερεθίσματα σε βάθος χρόνου.
Ένα τέτοιο μικρό ερέθισμα ήταν και το εν λόγω σποτάκι. Ένα ερέθισμα το οποίο -εικάζω, όμως μπορεί να κάνω και λάθος- απευθυνόταν στο κοινό που συχνάζει τα τελευταία εικοσιτετράωρα στις πλατείες και με βάση τα στοιχεία φαίνεται να είναι νεαρότερης ηλικίας. Το λέω αυτό γιατί τα ερεθίσματα παίζουν μεγαλύτερο ρόλο, όσο η ταυτότητα, οι πεποιθήσεις, και οι συμπεριφορές κάποιου ή κάποιας βρίσκονται ακόμα υπό διαμόρφωση.
Χωροφυλακή Στερεοτύπων
Το ερέθισμα εδώ, σύμφωνα με τη δική μου ανάγνωση, αναπαράγει ένα στερεότυπο που μοιάζει να βγαίνει από τη δεκαετία του ’60. Βλέποντας το σποτάκι, μου φάνηκε σαφές και γνώριμο. Αυτό που έβλεπα στην οθόνη το “διάβασα” ως εξής: ο βαρύς, αλλά σώφρων, “σωστός” άντρας, αναφέρεται στην ελαφρόμυαλη γυναίκα, η οποία όμως τον κάνει συχνά “ό,τι θέλει” μ’ εκείνη τη γλυκιά φωνή της, και την οποία συνετίζει… για το καλό της και όλων μας.
Προφανώς, δεν βλέπουν όλοι τα ίδια πράγματα όταν παρακολουθούν το σποτ. Πολλοί από τους ανθρώπους με τους οποίους το συζήτησα μου είπαν ότι το στερεότυπο δεν το είδαν εκείνοι ή τους ήταν λιγότερο σαφές. Όταν όμως τους εξήγησα το μήνυμα που μου φάνηκε να εκπέμπει το σποτ, συμφώνησαν ότι είναι ένα μήνυμα ασύμβατο με τον τρόπο που βλέπουμε τη σχέση μεταξύ των δύο φύλων σήμερα.
Πρόκειται για ένα “μπαγιάτικο” στερεότυπο, που όμως το έχουμε δει ξανά και ξανά σε σίριαλ, βιβλία, θέατρα. Στο διπλανό μας διαμέρισμα, στο πάρκο… στην πλατεία. Κάποιοι πρόσφατα και άλλοι κάπου στο πιο μακρινό παρελθόν τους. Δεν είναι ασφαλώς το μόνο διαδεδομένο έμφυλο στερεότυπο που υπάρχει στην ελληνική κοινωνία – στερεότυπα συνυπάρχουν πολλά και συχνά αντικρουόμενα. Δεν υπάρχει άλλωστε χωροφυλακή στερεοτύπων που να τσεκάρει τη “συνέπειά” τους.
Αντιθέτως, υπάρχει πάντα στη διάθεσή αυτών που τα αναπαράγουν, εκούσια ή μη, ως πρώτη γραμμή άμυνας η αντεπίθεση ότι, προφανώς δεν αναφέρονται σε όλες τις γυναίκες. Ότι έτυχε να είναι γυναίκα η ελαφρόμυαλη και ανεύθυνη στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ότι η αναφορά εν προκειμένω γίνεται σε πλασματικούς χαρακτήρες και ότι φυσικά δεν είναι όλες οι γυναίκες ελαφρόμυαλες και ανεύθυνες. Ότι, εν πάση περιπτώσει, η αντίδραση και η όλη συζήτηση είναι “χαζομάρα”.
Αυτή ίσως είναι και η μεγαλύτερη ζημιά που κάνει η ανθρωποφαγία. Ότι μας χωρίζει αυτόματα σε στρατόπεδα -σε “σεξιστές ή ζηλωτές”- χωρίς να δίνουμε στους εαυτούς μας την ευκαιρία να καταλάβουμε ο ένας τον άλλον. Γιατί δεν θεωρώ ότι είναι σεξιστής κάποιος που δεν είδε το ίδιο στερεότυπο που είδα εγώ στο σποτ. Ούτε είμαι εγώ ζηλωτής επειδή κάτι με ενόχλησε και με προβλημάτισε.
Τα Στερεότυπα Βλάπτουν
Τα στερεότυπα είναι εξ ορισμού γενικεύσεις – “ένας συμβατικός και απλουστευτικός χαρακτηρισμός που αποδίδεται στα μέλη μιας ομάδας ανθρώπων και βασίζεται σε αυτές”. Δεν είναι όλα τα στερεότυπα εξίσου επιβλαβή, ενώ κάποιοι θα πουν ότι μερικά είναι από άκακα μέχρι χρήσιμα. Θα πουν ότι οι γενικεύσεις μας “κερδίζουν χρόνο” και μας “κόβουν δρόμο”, ενώ υπάρχουν φορές που μας προστατεύουν από κακοτοπιές.
Όπως εξηγεί ο Νομπελίστας οικονομολόγος Daniel Kahneman, το ανθρώπινο μυαλό χρησιμοποιεί μια μορφή στερεοτύπων για να κατανοήσει τον κόσμο γύρω μας – για να καταλάβει ότι κάτι είναι τραπέζι ή καρέκλα. Ο μηχανισμός που βρίσκεται σε δράση είναι ο ίδιος όταν μιλάμε για στερεότυπα κοινωνικών ομάδων. Έχουμε την ευκαιρία να επιβραδύνουμε τη σκέψη μας και να το αντιληφθούμε, πιστεύει ο Kahneman, αλλά ο υποκείμενος μηχανισμός είναι εκεί.
Χρήσιμες ή όχι, οι γενικεύσεις μπορούν και να μας εξαπατήσουν, ενώ από την άλλη πλευρά της όποιας γενίκευσης όταν αφορά κοινωνικές ομάδες, όσο άκακη κι αν μοιάζει, υπάρχουν άνθρωποι που υποφέρουν υπό το βάρος των συνεπειών του εκάστοτε στερεοτύπου. Έτσι, οι περισσότεροι τείνουμε να βρίσκουμε τα στερεότυπα άκακα ή να μη αντιλαμβανόμαστε καν ότι βρίσκονται εν δράσει, μέχρι που μας θίγουν συγκεκριμένα και προσωπικά ή μέχρι που κάποιος μας τα επισημαίνει.
Πίσω στο σποτάκι της Πολιτικής Προστασίας. Το στερεότυπο που υποβόσκει στο ύφος και στα λόγια του χαρακτήρα του Χρήστου Λούλη ήταν γνώριμο σ’ ένα μέρος της κοινωνίας μας – εξού και η κατακραυγή. Όσο για το αν είναι άκακο, δεν το νομίζω. Είναι στην καρδιά συμπεριφορών που όλοι θέλουμε να αφήσουμε πίσω μας. Ωστόσο, αντί να αφήνουμε το συγκεκριμένο στερεότυπο πίσω μας, βλέπουμε ένα σποτ που το επικαλείται για να “λειτουργήσει” σε επίπεδο επικοινωνιακό.
Άλλωστε, τα ίδια λόγια με το ίδιο ύφος, ειπωμένα από μια γυναίκα ηθοποιό για έναν άνδρα δεν θα είχαν το ίδιο impact – ενδεχομένως να μπορούσε να εκληφθεί ότι είχε ακόμη και διάθεση ειρωνική απέναντι στο στερεότυπο η διαφήμιση. Τα ίδια λόγια, αν μιλούσε ο χαρακτήρας του Χρήστου Λούλη σ’ έναν φίλο του θα τα “βλέπαμε” εντελώς διαφορετικά. Τα ίδια λόγια, με ύφος πιο “παιχνιδιάρικο”, ίσως να μην είχαν ενοχλήσει τόσο πολύ.
Ήταν όμως ο συνδυασμός ύφους και σεναρίου που στην περίπτωση αυτή παρέπεμπε σε κάτι πολύ συγκεκριμένο για αρκετούς ανθρώπους. Το γιατί, για να πείσουμε ανυπάκουους νέους, χρειάστηκε να χρησιμοποιήσουμε το πρότυπο “του άντρα του βαρύ και της χαζοβιόλας” ορθώς προβληματίζει.
Είναι Σεξιστικό το Σποτάκι;
Το 2019, το Συμβούλιο της Ευρώπης υιοθέτησε τον “πρώτο διεθνή ορισμό του σεξισμού”, σύμφωνα με το οποίο σεξισμός είναι:
Οποιαδήποτε πράξη, χειρονομία, οπτική αναπαράσταση, προφορικές ή γραπτές λέξεις, πρακτική ή συμπεριφορά που βασίζεται στην ιδέα ότι ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων είναι κατώτερο λόγω του φύλου τους, το οποίο συμβαίνει στη δημόσια ή ιδιωτική σφαίρα, είτε online είτε offline, και έχει σκοπό ή αποτέλεσμα:
ι. την παραβίαση της εγγενούς αξιοπρέπειας ή των δικαιωμάτων ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων· ή
ii. τη σωματική, σεξουαλική, ψυχολογική ή κοινωνικοοικονομική βλάβη σε ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων· ή
iii. τη δημιουργία εκφοβιστικού, εχθρικού, εξευτελιστικού, ταπεινωτικού ή επιθετικού περιβάλλοντος· ή
iv. τη σύσταση εμπόδιου στην αυτονομία και την πλήρη πραγμάτωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων· ή
v. τη διατήρηση και ενίσχυση των στερεοτύπων των φύλων.
Εκεί, στο τέλος του ορισμού ίσως να βρίσκεται η απάντησή μας στο ερώτημα: είναι το σποτάκι σεξιστικό; Κατά τη γνώμη μου, το σποτάκι αυτό διατηρεί και ενισχύει ένα έμφυλο στερεότυπο. Το διατηρεί γιατί το προβάλει, και όχι επικριτικά. Το ενισχύει γιατί το στερεότυπο δεν προβάλλεται σ’ ένα σίριαλ, αλλά έχει τη σφραγίδα του κράτους, με το ειδικό βάρος της δύσκολης περιόδου που διανύουμε. Το αναπαράγει γιατί, μέχρι να αποσυρθεί, ο στόχος του ήταν να προβληθεί όσο το δυνατόν περισσότερο, για το καλό μας.
Παρατηρείστε εδώ ότι το ερώτημα που τέθηκε, σε πρώτο επίπεδο τουλάχιστον, δεν είναι αν ο χαρακτήρας που υποδύεται ή ο ίδιος ο Χρήστος Λούλης είναι σεξιστής… ή ο σεναριογράφος ή ο σκηνοθέτης ή ο ιθύνων νους ή όποιος τελοσπάντων έχει τη ευθύνη για το γεγονός ότι βγήκε στον αέρα το σποτ. Είναι πιο εύκολο να διατηρήσουμε την ψυχραιμία και την κριτική μας ικανότητα όταν χαρακτηρίζουμε πράξεις αντί για ανθρώπους και είναι χρήσιμο για τη δημόσια συζήτηση να το έχουμε αυτό στο νου μας.
Κι αυτό γιατί στην πραγματικότητα, ακόμη και οι πλέον ευαισθητοποιημένοι συχνά υποπίπτουν στην αναπαραγωγή στερεοτύπων κάθε είδους. Πώς θα γίνουμε όμως καλύτεροι αν δεν αντιληφθούμε ότι μια συμπεριφορά μπορεί να είναι σεξιστική, ακόμη κι αν εκείνος που την υιοθετεί δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως τέτοιος; Ότι μπορεί κάτι να είναι σεξιστικό, ακόμα κι αν, ειλικρινά, δεν είχαμε καμία τέτοια πρόθεση.
Προσέξτε κάτι ακόμα στον ορισμό. Δεν χρειάζεται μια πράξη να γίνεται με σκοπό όλα τα παραπάνω. Ο ορισμός αναφέρει συγκεκριμένα “σκοπό ή αποτέλεσμα”. Αν έχει ως αποτέλεσμα κάτι τέτοιο, εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται ως σεξιστική. Δεν χρειάζεται να προσάψουμε σε κανέναν σκοπό για να χαρακτηρίσουμε σεξιστικό ένα σποτάκι. Επίσης, είναι σαφές ότι μιλάμε για ένα φάσμα συμπεριφορών ή πρακτικών που πληρούν τα κριτήρια του ορισμού. Μπορεί να είναι όλες επιβλαβείς κι ας μην είναι όλες εξίσου επιβλαβείς.
Ούτε Σεξιστές, Ούτε Ζηλωτές
Στην ερώτηση αν, όταν διάβασε το σενάριο, του πέρασε από το μυαλό ότι θα μπορούσε να είναι σεξιστικό το σποτ, ο Χρήστος Λούλης απάντησε: “Με τίποτα. Είμαι αρκετά ευαίσθητος σε αυτά τα θέματα. Ούτε όταν διάβασα το σενάριο, ούτε όταν είδα το σποτ μου φάνηκε ότι αναφέρεται στο γυναικείο φύλο γενικώς […] Δεν το θεωρώ σεξιστικό”.
Είμαι βέβαιη ότι είναι ειλικρινής σε αυτό που λέει, πράγμα που με προβληματίζει, όπως με προβληματίζει και το γεγονός ότι μέχρι να βγει στον αέρα, κανείς δε φαίνεται να χτύπησε το “καμπανάκι” ότι το σποτ θα μπορούσε να προκαλέσει αντιδράσεις.
Καταλαβαίνω επίσης τη διάθεσή του να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Δεν είναι το πρώτο ένστικτο κάποιου όταν δέχεται τα πυρά των αδηφάγων social media να κάτσει να αναρωτηθεί αν θα έπρεπε να προβληματιστεί από τις αντιδράσεις, να σκεφτεί αν η κατακραυγή εδράζεται σε κάτι πραγματικό, να αφουγκραστεί τη ζύμωση που έχει συντελεστεί σε επίπεδο μιας κοινωνίας που εξακολουθεί να βρίσκεται σε μια φάση μετάβασης σε ό,τι αφορά την έμφυλη ισότητα. Πώς να τα κάνει όλα αυτά κάποιος όταν σε μια στιγμή νιώθει ότι οι πάντες έχουν στραφεί εναντίον του;
Αυτή ίσως είναι και η μεγαλύτερη ζημιά που κάνει η ανθρωποφαγία. Ότι μας χωρίζει αυτόματα σε στρατόπεδα -σε “σεξιστές ή ζηλωτές”- χωρίς να δίνουμε στους εαυτούς μας την ευκαιρία να καταλάβουμε ο ένας τον άλλον. Γιατί δεν θεωρώ ότι είναι σεξιστής κάποιος που δεν είδε το ίδιο στερεότυπο που είδα εγώ στο σποτ. Ούτε είμαι εγώ ζηλωτής επειδή κάτι με ενόχλησε και με προβλημάτισε.
Αν σας κούρασα με το μακροσκελές αυτό άρθρο είναι γιατί, σε αντίθεση με το κλίμα που διαμορφώθηκε αυτές τις μέρες, πιστεύω ότι τα ζητήματα αυτά είναι σύνθετα, ότι σηκώνουν συζήτηση και ότι αυτή η συζήτηση το χρωστάμε στον εαυτό μας να είναι γόνιμη.
Εξηγώ τη θέση μου και τον τρόπο που βλέπω τα πράγματα, αλλά είμαι σε θέση να αντιληφθώ ότι η πραγματικότητα είναι σύνθετη. Ότι μπορεί να επικροτώ τον πρωθυπουργό όταν διαλέγει για πρόεδρο της Δημοκρατίας μια άξια γυναίκα και να περιμένω πιο πολλά στο ζήτημα της έμφυλης ισότητας ή της εκπροσώπησης των γυναικών στα κοινά. Ότι μπορεί να βλέπω θετικά την πρόσφατη καμπάνια της κυβέρνησης ενάντια στην ενδοοικογενειακή βία και να ενοχλούμαι από το σποτάκι για τον συγχρωτισμό στις πλατείες. Ότι μπορεί να θεωρώ τον Χρήστο Λούλη εξαίρετο ηθοποιό, να με απογοητεύουν όμως οι δηλώσεις του επί του συγκεκριμένου ζητήματος και παράλληλα να λυπάμαι που έγινε αποδέκτης υβριστικών σχολίων. Ότι μπορεί η Πολιτική Προστασία να έκανε καταπληκτική, αξιέπαινη δουλειά στο να μας κρατά ασφαλείς όλο αυτό το διάστημα, αλλά ότι το συγκεκριμένο σποτ ήταν ατυχές και ορθώς αποσύρθηκε με συνοπτικές διαδικασίες.
