Με αφορμή το πρόσφατο περιστατικό βανδαλισμού στην έκθεση «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου» στον χώρο της Εθνικής Πινακοθήκης, τώρα που κάπως «έκατσε η σκόνη» και οι υψηλότερες σε ένταση εκατέρωθεν φωνές σιώπησαν, μήπως μπορούμε άραγε να απαντήσουμε στο ερώτημα: χωράει λογοκρισία στην τέχνη; Και αν ναι, σε ποιες περιπτώσεις μπορεί να δικαιολογηθεί;
Αφού τοποθετηθούμε ξεκάθαρα ότι η μόνη απάντηση στο περί λογοκρισίας στην τέχνη ερώτημα είναι ένα μονολεκτικό όχι, ας επιχειρήσουμε αφενός να τεκμηριώσουμε το γιατί και αφετέρου να αποδομήσουμε συλλογιστικά την άλλη γνώμη.
Καταρχήν, η τέχνη αποτελεί μια από τις θεμελιώδεις μορφές ελεύθερης έκφρασης και κάθε μορφή λογοκρισίας μπορεί να καταστείλει τη δημιουργικότητα και την πνευματική ελευθερία. Ένας κίνδυνος που ελλοχεύει πάντα είναι άλλωστε η κατάχρηση εξουσίας, καθώς η λογοκρισία μπορεί (και έχει πολλάκις συμβεί και στη χώρα μας και παντού ίσως στον πλανήτη) να χρησιμοποιηθεί από κυβερνήσεις ή θεσμούς για να καταπνίξουν πολιτικές αντιθέσεις, να ελέγξουν την κοινή γνώμη ή να προστατεύσουν απλώς τα συμφέροντά τους.
Φυσικά, υπάρχει το διαχρονικό ζήτημα της υποκειμενικότητας των ορίων, το οποίο συνδέεται άρρηκτα με τα διαφορετικά όρια ανεκτικότητας. Το τι θεωρείται προσβλητικό ή επικίνδυνο διαφέρει από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία, αλλά σε κάθε περίπτωση η τέχνη πρωταρχικά υπάρχει για να προκαλεί, να αμφισβητεί, να αφυπνίζει και να ανοίγει συζητήσεις. Αν η κοινωνία δεν είναι, κατά περίπτωση, έτοιμη να δεχτεί κάποιες απόψεις, το πρόβλημα είναι σαφές ότι βρίσκεται στην ίδια και όχι στην καλλιτεχνική δημιουργία.
Και βέβαια, ακολουθώντας το επικοινωνιακό δόγμα «any publicity is good publicity», η απαγόρευση ενός καλλιτεχνικού έργου συχνά οδηγεί στο αντίθετο αποτέλεσμα, κάνοντάς το πιο δημοφιλές και ενισχύοντας τη διάδοση, αλλά και τη διείσδυσή του. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, συνέβη και με την υπό συζήτηση περίπτωση της Πινακοθήκης, η οποία αναμφισβήτητα έχει δύο άμεσα ωφελούμενους, τον καλλιτέχνη και τα έργα του, που απέκτησαν τεράστια και εντελώς απρόβλεπτη δημοσιότητα, ενδεχομένως υπέρτερη της υποκειμενικής καλλιτεχνικής τους αξίας, και τον βανδαλιστή τους, ο οποίος ενδύθηκε αίφνης έναν μανδύα υπερασπιστή των παραδοσιακών αξιών, που τα «αιρετικά» έργα τόλμησαν να αμφισβητήσουν.
Ας θέσουμε όμως κάποια πιο αιχμηρά ερωτήματα: Τι γίνεται στην περίπτωση που ένα έργο προωθεί μίσος, βία ή διακρίσεις; Τι μπορεί να συμβεί όταν η διάδοσή του μπορεί να βλάψει ανήλικους ή ευάλωτες ομάδες; Τι αλλάζει όταν περιέχει παράνομο περιεχόμενο (π.χ. παιδική πορνογραφία);
Άλλωστε, η τέχνη είναι ο καθρέφτης της κοινωνίας. Η τέχνη είναι συχνά μια προβολή των πιο σκοτεινών πλευρών της κοινωνίας, ακόμη και των ανήθικων ή βίαιων στοιχείων της.
Τα Επικίνδυνα Μονοπάτια της Λογοκρισίας
Ακούσαμε/διαβάσαμε αυτές τις μέρες ότι ορισμένα έργα τέχνης μπορεί να προσβάλλουν βαθιά θρησκευτικές, εθνικές ή πολιτιστικές ομάδες, οδηγώντας σε κοινωνικές εντάσεις ή ακόμα και βία. Κάποιοι υποστήριξαν ότι η έκθεση σε ακατάλληλο περιεχόμενο, όπως πορνογραφία, ακραία βία ή υποκίνηση σε χρήση απαγορευμένων ουσιών, μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στους ανήλικους. Κάποιοι άλλοι ισχυρίστηκαν ότι η τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προωθήσει ρατσιστικά, φασιστικά ή σεξιστικά μηνύματα, κάτι που μπορεί να οδηγήσει στη στοχοποίηση και περιθωριοποίηση ομάδων και υπό αυτό το πρίσμα αν ένα έργο τέχνης υποκινεί άμεσα σε βία ή διάπραξη εγκλημάτων, μπορεί να θεωρηθεί επικίνδυνο για τον κοινωνικό ιστό και έτσι να δικαιολογηθεί η λογοκρισία του.
Αποτελούν, άραγε, αυτές οι απόψεις ικανούς λόγους προκειμένου να «χωρέσει» η λογοκρισία στην τέχνη;
Όχι, σε καμία περίπτωση.
Καταρχήν, γιατί η λογοκρισία οδηγεί σε επικίνδυνο προηγούμενο. Εάν επιτραπεί η οποιασδήποτε μορφής λογοκρισία της τέχνης λόγω των ιδεών που εκφράζει, τότε δημιουργείται ένας μηχανισμός που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την καταστολή κάθε μη αρεστής άποψης στην εκάστοτε εξουσία. Σήμερα μπορεί να λογοκρίνεται ένα έργο ως προκλητικό, αύριο η ίδια λογική μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε μορφή κριτικής ή απλώς αντίθετης άποψης.
Η απαγόρευση της τέχνης δεν εξαλείφει τις ιδέες. Οι επικίνδυνες ή προσβλητικές ιδέες δεν εξαφανίζονται όταν απαγορεύεται η έκφρασή τους. Η ελεύθερη έκφραση των ιδεών, ακόμη και των πιο ακραίων, επιτρέπει και προάγει την ανοιχτή αντιπαράθεση, την κριτική και την αποδόμησή τους μέσω της δημόσιας συζήτησης.
Άλλωστε, η τέχνη είναι ο καθρέφτης της κοινωνίας. Η τέχνη είναι συχνά μια προβολή των πιο σκοτεινών πλευρών της κοινωνίας, ακόμη και των ανήθικων ή βίαιων στοιχείων της. Αντί να καταπιέζουμε την τέχνη, πρέπει να την αντιμετωπίζουμε ως αφορμή για προβληματισμό και διάλογο – και για την άσκηση κριτικής. Ακόμα και τα πιο προκλητικά έργα μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε κοινωνικές δυναμικές και να αναπτύξουμε αντιστάσεις απέναντι σε επικίνδυνες ιδεολογίες.
Η τέχνη δεν είναι μια απόλυτη εντολή, αλλά μια πρόταση ή μια προκλητική δήλωση την οποία ο θεατής, ο ακροατής ή ο αναγνώστης μπορεί να απορρίψει, να αμφισβητήσει ή να ερμηνεύσει με διαφορετικό τρόπο.
«Διαφωνώ με Αυτό που Λες, αλλά θα Υπερασπιστώ Μέχρι Θανάτου το Δικαίωμά σου να το Λες»*
Η τέχνη δεν είναι μια απόλυτη εντολή, αλλά μια πρόταση ή μια προκλητική δήλωση την οποία ο θεατής, ο ακροατής ή ο αναγνώστης μπορεί να απορρίψει, να αμφισβητήσει ή να ερμηνεύσει με διαφορετικό τρόπο. Η ανάγνωση ενός βίαιου μυθιστορήματος ή η παρακολούθηση μιας προκλητικής ταινίας δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι ο θεατής αποδέχεται αυτόματα ή υποστηρίζει τη βία. Αντίθετα μάλιστα, η επαφή με τέτοιες μορφές τέχνης μπορεί να ενισχύσει τον κριτικό στοχασμό και την αμφισβήτηση του κόσμου που μας περιβάλλει. Αντί να απαγορεύουμε τα αμφιλεγόμενα έργα τέχνης, πρέπει να τα συζητάμε, να τα αναλύουμε και να τα κρίνουμε ελεύθερα.
Τέλος, η υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης έχει αξία μόνο όταν εφαρμόζεται και για τις απόψεις με τις οποίες διαφωνούμε. Αν δεχτούμε ότι η τέχνη μπορεί να λογοκριθεί επειδή προσβάλλει ή σοκάρει, τότε αναπόφευκτα θα οδηγηθούμε σε μια κοινωνία όπου το επιτρεπτό και το απαγορευμένο θα ορίζεται αντίστοιχα από τις εκάστοτε πολιτικές και κοινωνικές πλειοψηφίες.
Η τέχνη, λοιπόν, πρέπει και οφείλει να παραμένει ελεύθερη, ακόμη και όταν σοκάρει, προσβάλλει ή προκαλεί, γιατί η λογοκρισία της ανοίγει διάπλατα την πόρτα στον αυταρχισμό, καταστέλλει τον διάλογο και εμποδίζει την κοινωνία να έρθει αντιμέτωπη με τις πιο σκοτεινές πλευρές της.
* Από τη βιογραφία «The Friends of Voltaire» της Evelyn Beatrice Hall.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Το Παιδικό Βιβλίο Γιορτάζει την «Ελευθερία της Φαντασίας»
