Οι περισσότεροι από εμάς ίσως γνωρίζουμε κάποια βασικά πράγματα για την επανάσταση του 1821. Συνήθως δε θυμόμαστε πολλά στοιχεία, απλά ξέρουμε βασικά πρόσωπα, σημαντικές μάχες και, ίσως, κάποιες διπλωματικές συνθήκες. Είναι απλώς διασκορπισμένες στο κεφάλι μας, πληροφορίες.
Ωστόσο, αυτά τα πράγματα έγιναν όντως 200 χρόνια πριν. Αυτοί οι άνθρωποι όντως οργανώθηκαν, πολέμησαν και, εν τέλει, με την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων, δημιούργησαν αυτό το κράτος, στο οποίο ζούμε εμείς σήμερα.
Τα Τεκμήρια του Αγώνα
Υπάρχουν τεκμήρια από αυτή την εποχή: τα κειμήλια του αγώνα και των προσωπικοτήτων του, τα οποία συνήθως βρίσκονται σε μουσεία ανά την Ελλάδα. Οπλισμοί, φορεσιές, προσωπικά αντικείμενα και, ορισμένες φορές, κάποια πιο ιδιαίτερα κειμήλια, όπως οι ταριχευμένες καρδιές των πρωταγωνιστών αυτής της εποχής.
Ο Φαναριώτης Πρίγκιπας
Μια προσωπικότητα που πάντα με εντυπωσίαζε για πολλούς λόγους, είναι ο Φαναριώτης πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης, μια από τις πρωταρχικές, βασικότερες αλλά και πιο δραματικές μορφές του ΄21.
Πρωταγωνίστησε στο πρώτο έτος του αγώνα, ξεκινώντας, επί της ουσίας, με την επιμονή του, την Επανάσταση. Έπειτα, γρήγορα έσβησε και σχεδόν ξεχάστηκε, χωρίς να παίζει σημαντικό ρόλο τις επόμενες χρονιές. Έχουμε αναρωτηθεί ποτέ άραγε πού βρίσκεται “κρυμμένη” η καρδιά του;
Τα Κρυμμένα Μυστικά της Πόλης
Περπατώντας κάποιος στην Αθήνα μπορεί να ανακαλύψει πολλά. Αγαπώ την πόλη μου και ιδιαιτέρως την περιοχή των Ανακτόρων. Περνώντας λοιπόν συχνά από εκεί με τα πόδια ή και με το ποδήλατο, βλέπω πάντα αυτό το σφηνωμένο εκκλησάκι κοντά στο Προεδρικό Μέγαρο (που παλιά στέγαζε τα ανάκτορα).
‘Οντας φιλοπερίεργος, μελέτησα γι αυτό το εκκλησάκι. Ίσως οι περισσότεροι δεν το έχουμε αντιληφθεί, αλλά εκεί, στον Ιερό Ναό Παμμεγίστων Ταξιαρχών, βρίσκονται δύο λήκυθοι, στις οποίες φυλάσσονται οι καρδιές των Αλέξανδρου και Γεωργίου Υψηλάντη!
Όπως ίσως γνωρίζουμε, ο Αλέξανδρος δεν πέθανε στην Αθήνα, αλλά στη Βιέννη, σε πλήρη ένδεια, το μακρινό 1828. Δεν πρόλαβε δυστυχώς να δει την Ελλάδα ως ενιαίο κράτος όπως οραματιζόταν ήδη από το ξεκίνημα της Επανάστασης.
Ιστορίες Καρδιάς
Αλλά, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Πώς και γιατί βρέθηκε η καρδιά του Αλέξανδρου Υψηλάντη σε αυτό το εκκλησάκι; Καταρχάς, να υπενθυμίσουμε ότι η τάση αυτή, δηλαδή η ταρίχευση καρδιών σημαντικών προσώπων, δεν ήταν κάτι πρωτοφανές εκείνη την εποχή.
Παρόλο που ήταν κάτι με το οποίο η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν ήταν σύμφωνη, οι καρδιές άλλων σημαντικών μορφών της Επανάστασης επίσης έχουν ταριχευθεί και βρίσκονται σήμερα σε διάφορα σημεία της Ελλάδας. Για παράδειγμα, η καρδιά του ναυάρχου -και μετέπειτα πρωθυπουργού της χώρας- Κωνσταντίνου Κανάρη βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, ή αλλιώς στην παλιά Βουλή, επίσης στην Αθήνα.
Η καρδιά του Ανδρέα Μιαούλη βρίσκεται στον Καθεδρικό Ναό της Ύδρας. Η καρδιά του σπουδαίου Πολωνού μουσικού Φρεντερίκ Σοπέν, ο οποίος έζησε στον ίδιο αιώνα, βρίσκεται σήμερα σε πανέμορφο ναό της Βαρσοβίας – αν και η σορός του βρίσκεται στο Παρίσι.
Είναι λοιπόν ένας μεταθανάτιος τρόπος απόδοσης τιμών σε σπουδαίους ανθρώπους που εντοπίζεται όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Έτσι, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη το 1792, γίνεται αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας το 1820, μετά από την άρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια να αναλάβει το αξίωμα.
Χαρακτήρας φιλόδοξος, ο Αλέξανδρος προετοιμάζει πυρετωδώς την επανάσταση, η οποία εν τέλει ξεκινάει τον Φεβρουάριο του 1821 στο Ιάσιο της τότε Μολδοβλαχίας. Για πολλούς λόγους, η επανάσταση δεν εξελίσσεται όπως θα ήθελε και μετά από τη συντριβή του Ιερού του Λόχου στο Δραγατσάνι το 1821, ο Υψηλάντης αποσύρεται προς τα αυστριακά σύνορα.
Εκεί συνελήφθη στα μέσα Ιουνίου και, τελικά, ο μονόχειρας πρίγκιπας και αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας οδηγήθηκε αργότερα στις φυλακές του Μούνκατς, ως κρατούμενος του αυστριακού καγκελάριου Μέττερνιχ.
Αργότερα, μεταφέρεται στο φρούριο Τερέζιενστατ και, ενώ τα χρόνια περνούν, η υγεία του επιδεινώνεται. Εν τέλει απελευθερώνεται και αποσύρεται στη Βιέννη, όπου και πεθαίνει λίγο καιρό αργότερα, σε ηλικία 36 ετών.
Η τελευταία του επιθυμία ήταν να μεταφερθεί η καρδιά του στην Ελλάδα, χωρίς βέβαια να έχει βρεθεί ο ίδιος εκεί ποτέ. Ο πάντοτε πιστός του Γιώργος Λασσάνης υπάκουσε την επιθυμία του, τοποθετώντας καταρχάς την καρδιά του στον Άγιο Γεώργιο της Βιέννης.
Το Ταξίδι της Καρδιάς του Αλέξανδρου Υψηλάντη
Τα λείψανα του Υψηλάντη έφτασαν στην Ελλάδα μόλις το 1964 και βρίσκονται ακόμη στο Πεδίο του Άρεως, στο μνημείο που τοποθετήθηκε εκεί γι’ αυτό τον λόγο. Μέχρι και το 1964 το μνημείο, με τη γνωστή μαρμάρινη και κοιμώμενη μορφή, έργο του Λεωνίδα Δρόση, βρισκόταν στον κήπο του Πολυτεχνείου (κάτι που είχε συναντήσει αρκετές αντιδράσεις), μέχρι που μεταφέρθηκε στη σημερινή του τοποθεσία.
Ωστόσο, η καρδιά του είχε μία πιο πολύπλοκη διαδρομή. Πρώτα βρέθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών, όταν την έστειλε εκεί ο αδελφός του Γεώργιος -τότε, το 1843, η Μητρόπολη Αθηνών ήταν βέβαια η Αγία Ειρήνη στην οδό Αιόλου.
Ο Γεώργιος πέθανε το 1847 και η σύζυγός του Μαρία Μουρούζη τοποθέτησε λίγο αργότερα την καρδιά του συζύγου της, καθώς και την καρδιά του Αλέξανδρου Υψηλάντη, στο ναό του Αμαλιείου Ορφανοτροφείου, το οποίο κατεδαφίστηκε το 1957.
Η ίδια ήταν πρόεδρος του ιδρύματος και μάλιστα η προσφορά της ήταν τόσο σημαντική που η βασίλισσα Αμαλία είχε προτείνει το ίδρυμα να ονομαστεί «Υψηλάντειον». Τη χρηματοδότηση για την ανέγερση του ναού του ιδρύματος το 1859 ανέλαβε η Ελένη Τοσίτσα.
Οι καρδιές και των δύο αδερφών φυλάσσονται από τότε σε επίχρυσο και επάργυρη λήκυθο και παραμένουν στη δικαιοδοσία του ιδρύματος (του Αμαλιείου Ορφανοτροφείου), το οποίο σήμερα έχει μεταφερθεί στο Μαρούσι.
Για πολλά χρόνια κανείς δεν γνώριζε το περιεχόμενο των ληκύθων. Η Μαρία Μουρούζη τις είχε εμπιστευτεί στον εφημέριο του ναού Νικόλαο Μούρτζινο, ο οποίος τις φύλαγε κρυμμένες, μέχρι που το μυστικό αποκαλύφθηκε κάπου στα τέλη του 19ου αιώνα.
Ο αρχιμανδρίτης Κριεζής βρήκε τις ληκύθους τυλιγμένες σε ένα πανί και αμέσως ξεκίνησε συζήτηση για το πού θα μπορούσαν να φυλαχθούν. Όπως φαίνεται, αποφασίστηκε να παραμείνουν εκεί οι καρδιές των Φαναριωτών αδελφών, αν και για κάποιο διάστημα το κράτος επιθυμούσε να μεταφερθούν στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
Το ίδρυμα δεν έδωσε την έγκρισή του και οι λήκυθοι τοποθετήθηκαν σε μία ξύλινη προθήκη, όπου βρίσκονται μέχρι και σήμερα, ώστε να μπορούν να τις βλέπουν όλοι οι επισκέπτες. Και δεν είναι λίγοι, τελικά, αυτοί που θέλουν να δουν την καρδιά του Αλέξανδρου Υψηλάντη!
Οι περιπλανήσεις της καρδιάς συνεχίζονται: σχετικά πρόσφατα, τον Απρίλιο του 2019, η καρδιά μεταφέρθηκε στο Μεσολόγγι, πόλη κατεξοχήν συνδεδεμένη με την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Ο ίδιος ο Υψηλάντης δεν έφτασε ποτέ εκεί, αλλά σχεδόν δύο αιώνες μετά έφτασε η καρδιά του, μετά μεγάλων τιμών. Οι κάτοικοι υποδέχθηκαν με ιδιαίτερη θέρμη και υπέρλαμπρες τελετές την καρδιά, η οποία φιλοξενήθηκε στην πόλη πριν επανέλθει στην Αθήνα λίγο καιρό αργότερα.
Τα κειμήλια της Ελληνικής Επανάστασης είναι πολλά και είναι διάσπαρτα σε όλη τη χώρα. Ίσως αγνοούμε την ύπαρξή τους, αλλά, πιθανόν, αγνοούμε και την πραγματική σημασία όλων αυτών των γεγονότων.
Η φετινή επέτειος των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση είναι μία καλή αφορμή για όλους εμάς, ώστε να έρθουμε πιο κοντά με αυτή την περίοδο της Ιστορίας. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε τη βαρύτητα και την ανθρώπινη υπόσταση την οποία έχει, πέρα από τους μύθους και τους θρύλους που την περιβάλλουν.
Bio
Ο Ηλίας Πανταζής, ιστορικός με ειδίκευση στη Δημόσια Ιστορία, γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε Ιστορία & Αρχαιολογία στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Συνέχισε τις σπουδές του στο Λονδίνο (Royal Holloway University of London), όπου απέκτησε ειδίκευση στη Δημόσια Ιστορία (Public History). Ολοκληρώνοντας τις μεταπτυχιακές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, σήμερα ασχολείται με την έρευνα για τηλεοπτικές παραγωγές και ντοκιμαντέρ, καθώς και με εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες.
“Μικρά Τεκμήρια για το ’21”: μια πλειάδα επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων προσεγγίζει το 1821 μέσα απ’ αυτά. Γλυπτά, έγγραφα, αντικείμενα, νομίσματα και έργα τέχνης γίνονται αφορμή για να φωτιστούν πτυχές της εποχής. Η έκδοση, που θα φτάσει σύντομα στο κοινό μας αρχικά ως e-book και στη συνέχεια θα “δεθεί” σε βιβλίο, αποτελεί μία σύμπραξη της αθηΝΕΑς, των “hιστορισταί” και της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, με την ευγενική χορηγία της Eurolife FFH.
Διαβάστε στην αθηΝΕΑ το πρώτο κείμενο της σειράς: Η Σφαγή της Χίου και ο Πίνακας του Eugène Delacroix
Βιβλιογραφία
Ενεπεκίδης Κ. Πολυχρόνης, Αλέξανδρος Υψηλάντης – η αιχμαλωσία του εις την Αυστρίαν1821-1828, Παπαζήσης, Αθήνα 1969
Θ. Βερέμης, Γ. Σ. Κολιόπουλος, Ι. Δ. Μιχαηλίδης, 1821 – η δημιουργία ενός έθνους-κράτους, Μεταίχμιο, Αθήνα 2018
Δ. Ηλιόπουλος, Εν Αθήναις, κάποτε… Η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000
Ζ. Αντωνοπούλου, Τα γλυπτά της Αθήνας. Υπαίθρια Γλυπτική 1834-2004, Ποταμός, Αθήνα 2003
Γ. Γιαννόπουλος, Οι ιδρυτές της νεότερης Ελλάδος, Αλέξανδρος και Δημήτριος Υψηλάντης, Τα Νέα, 2010
