Έχουν περάσει 40 χρόνια από τότε που οι Alphaville κυκλοφόρησαν το τραγούδι «Big in Japan». Αυτό που πολλοί δεν ξέρουν είναι ότι αποτελεί φόρο τιμής σε όσους νιώθουν στο περιθώριο της κοινωνίας. Στην ιδέα ότι κάποιος μπορεί να είναι κάπου λούζερ και αουτσάιντερ, αλλά μεγάλος και επιτυχημένος σε έναν παράλληλο, φανταστικό κόσμο.
Όμως, γιατί η Ιαπωνία θεωρείται κάτι τόσο εξωτικό και διαφορετικό από μας; Προσωπικά, δέκα ημέρες σε αυτό τον κόσμο μου έδωσαν τη δυνατότητα να δω πράγματα γνώριμα, αλλά και πράγματα πρωτόγνωρα.
Ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή
Η Ιαπωνία έχει μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με τη Δύση και την Ανατολή. Παρότι υπήρξε ένα διάστημα κατά το οποίο ήταν αποκομμένη από τον υπόλοιπο κόσμο, διατηρώντας την κουλτούρα και την ταυτότητά της, στην πορεία προσπάθησε να ανοιχτεί προς τη Δύση και να ενσωματωθεί σε αυτή. Μέχρι που ήρθε ο πόλεμος. Κι ενώ οι Oλυμπιακοί Aγώνες του 1940 ήταν προγραμματισμένοι να γίνουν για πρώτη φορά εκτός δυτικού κόσμου και συγκεκριμένα στο Τόκιο, η ανάθεση δεν ευδοκίμησε μια και η Ιαπωνία αποφάσισε να πάρει το μέρος της λάθος πλευράς στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Με ένα Pearl Harbor και μια Χιροσίμα να έχουν γραφτεί ανεξίτηλα στην ιστορία του κόσμου μας, η Ιαπωνία κατάφερε, τελικά, να διοργανώσει τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της Ασίας το 1964. Ο αθλητής που άναψε την ολυμπιακή φλόγα στο στάδιο ήταν 19 χρονών και είχε γεννηθεί στη Χιροσίμα την ημέρα που έπεσε η πρώτη ατομική βόμβα – ένας τεράστιος συμβολισμός για την εξέλιξη της χώρας με το βλέμμα μπροστά και προς τον δυτικό κόσμο.
Η Μοναξιά που Σκοτώνει
Αυτό που δεν ήξερα για την Ιαπωνία, αλλά κατέληξε να είναι ένα από τα πιο συγκλονιστικά που ανακάλυψα σε αυτό το ταξίδι, είναι τα μεγάλα ποσοστά αυτοκτονιών και τα αίτια πίσω από αυτές. Σε έναν πληθυσμό γερασμένο που μειώνεται, μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που είναι μόνοι οδηγούνται πολλές φορές στο να δώσουν τέλος στη ζωή τους. Για να αποφύγουν το κακό κάρμα στο σπίτι που αφήνουν πίσω τους άδειο, προτιμούν να το κάνουν εκτός, είτε στον δρόμο είτε στα δάση. Χαρακτηριστικό είναι ότι υπάρχει επίσημη ιστοσελίδα της αστυνομίας που καταγράφει σε χάρτη τις περιοχές όπου βρέθηκαν πτώματα τα τελευταία 10 χρόνια. Οι λόγοι του φαινομένου είναι κυρίως δύο και θα αναφερθούν παρακάτω.
Αφοσίωση στη Μαμά Εταιρεία
Οι Ιάπωνες πολλές φορές αποσπούν τον θαυμασμό για την εργασιακή κουλτούρα και αφοσίωσή τους. Χαρακτηριστικός είναι ο όρος salaryman, δηλαδή μισθωτός, που προσδιορίζει τον απόφοιτο πανεπιστημίου ο οποίος, πριν καν τελειώσει τις σπουδές του, προσλαμβάνεται σε μια μεγάλη εταιρεία και μένει εκεί για όλη του τη ζωή, με αφοσίωση μεγαλύτερη από αυτή προς την οικογένειά του. Εκ πρώτης όψεως μοιάζει ο παράδεισος του καριερίστα. Οι σταθμοί στο Τόκιο δε έχουν στους διαδρόμους μικρά workspaces για να μπορεί ο εργαζόμενος να δουλέψει οποιαδήποτε στιγμή.
Στην πραγματικότητα, η «πρόσοψη» αυτή καλύπτει μια πολύ πατριαρχική και συντηρητική κουλτούρα, όπου οι νέοι εργαζόμενοι πρέπει να εναρμονίζονται με τις κατευθύνσεις των ανωτέρων τους, τόσο κατά τη διάρκεια της εργασίας όσο και κατά τις λίγες ώρες διασκέδασης που απομένουν. Έρευνες έχουν δείξει ότι πολλές φορές η εργασιακή κουλτούρα οδηγεί στην αποξένωση από τις ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις και πως έχει συμβάλλει στην αύξηση των αυτοκτονιών.
Οι «Διαφορετικοί» στο Περιθώριo
Κάτω από το περίβλημα των ευγενικών ανθρώπων που βρίσκονται γύρω σου έτοιμοι να υποκλιθούν μπροστά σου, ή που περιμένουν υπομονετικά στην ουρά για να ανεβούν τις σκάλες, υπάρχει μια κομφορμιστική κοινωνία η οποία επενεργεί με ισχυρούς αφομοιωτικούς μηχανισμούς στους πολίτες. Όλοι είναι ίσοι αλλά και όλοι προσπαθούν να μη διαφέρουν. Ακόμη κι αν αυτό φαίνεται εξωτερικά να λειτουργεί, στην πραγματικότητα οδηγεί στην αποξένωση κάθε διαφορετικής έκφρασης. Αυτοί, οι «διαφορετικοί», ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας (ειρωνικά αντιφατικό με το τραγούδι των Alphaville) και είναι εκείνοι που, πολλές φορές, οδηγούνται στην αποξένωση και αρκετές φορές στην αυτοκτονία.
Σε μια κοινωνία όπου οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας παραμένουν ταμπού, οι προσπάθειες αλλαγής αυτής της νοοτροπίας τα τελευταία χρόνια εξακολουθούν να μην οδηγούν σε μεθόδους θεραπείας. Απλώς οι γιατροί, μέσω νευρολογικών ή διαγνωστικών εξετάσεων, εντοπίζουν «κλινικές» ιδιαιτερότητες, όπως για παράδειγμα αυτισμό ή διάσπαση προσοχής, που βοηθάει τους ανθρώπους αυτούς να νιώσουν καλύτερα με τον εαυτό τους και να αποφύγουν τις δραματικές ενέργειες.
Κουλτούρα Καθαριότητας
Η καθαριότητα είναι σημαντικό στοιχείο της καθημερινότητας. Η απουσία κάδων υποχρεώνει τους ανθρώπους στο να κουβαλάνε μαζί τους τα σκουπίδια μέχρι να πάνε στο σπίτι. Πολλές φορές οι δρόμοι και τα μέσα μαζικής μεταφοράς είναι τόσο καθαρά που αισθάνεσαι σαν να είσαι στο σπίτι σου. Η κουλτούρα αυτή επεκτείνεται και στις πασίγνωστες πλέον γιαπωνέζικες τουαλέτες, οι οποίες φροντίζουν να κάνουν την εμπειρία αρκετά πιο απολαυστική απ’ ό,τι έχουμε συνηθίσει στον υπόλοιπο κόσμο. Τις συναντάς παντού, από τον μικρότερο σταθμό του μετρό μέχρι τα πάρκα και τους ναούς, και είναι όλες πάντα σε άψογη κατάσταση.
Χορηγίες για Καλό Κάρμα
Aν και τυπικά το 95% του πληθυσμού είναι επίσημα θρησκευόμενο, στην πραγματικότητα, εάν ερωτηθούν αυτά τα άτομα, θα πουν ότι είναι αγνωστικιστές. Ο λόγος είναι ότι η θρησκεία στην Ιαπωνία είναι ένα μείγμα μεταξύ βουδισμού και σιντοϊσμού, το οποίο οδηγεί στο να μην υπάρχει ξεκάθαρη καθοδήγηση ή δόγμα, αλλά η θρησκεία να αποτελεί περισσότερο μέρος μιας παράδοσης. Συχνά ένα παιδί γεννιέται και περνά από την ιεροτελεστία του σιντοϊσμού, παντρεύεται όπως ένας χριστιανός και στο τέλος η κηδεία του γίνεται σύμφωνα με τις επιταγές του βουδισμού.
Στην πραγματικότητα, οι Ιάπωνες δεν μπορούν να αντιληφθούν τον Θεό με τον τρόπο που προβάλλεται από άλλες θρησκείες, καθώς όλες οι λειτουργίες τους έχουν να κάνουν περισσότερο με τις επίγειες παραδόσεις παρά με έναν κώδικα ηθικής, η οποία πάντως παραμένει ισχυρή στη ραχοκοκαλιά της πατριαρχικής παραδοσιακής ιαπωνικής κουλτούρας, ακόμα κι αν δεν είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί ναοί έχουν δωρεάν ή πολύ χαμηλό αντίτιμο εισόδου χάρη στις χορηγίες διαφόρων εταιρειών (τα γνωστά μονογράμματα στις πύλες των ναών αποτελούν ονόματα εταιρειών), οι οποίες έτσι εξασφαλίζουν καλό κάρμα.
Γηρασμένη Κοινωνία
Παρότι αρκετά προηγμένη τεχνολογικά ως χώρα τις δεκαετίες του ’80 και του ’90, λόγω της παρωχημένης εργασιακής κουλτούρας έχει μείνει λίγο πίσω σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Παρότι παραμένει μεγάλη δύναμη σε θέματα βαριάς βιομηχανίας, υπολείπεται σε υψηλή τεχνολογία και πληροφορική. Αυτό προσπαθεί να αλλάξει τα τελευταία χρόνια με την εγκατάσταση εργοστασίων μικροτσίπ από εταιρείες όπως η TSMC. H πτώση του γεν αλλά και η μείωση του πληθυσμού αποτελούν δείκτες για το μέλλον αυτής της χώρας, η οποία, παρότι παραμένει τέταρτη στην παγκόσμια οικονομία, έρχεται αντιμέτωπη με ένα ζοφερό μέλλον.
Από το Μουσειακό Κιότο στο Χαοτικό Τόκιο
Η καρδιά της ιαπωνικής κουλτούρας βρίσκεται στο Κιότο, την παλιά πρωτεύουσα της χώρας, με άπειρους ναούς, αγάλματα και πολλά άλλα στοιχεία τα οποία έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στη βιβλιογραφία και στην ποπ κουλτούρα. Πλέον αυτά αποτελούν μουσειακό είδος και, παρότι χρήσιμα για την κατανόηση πολλών στοιχείων της ταυτότητας της χώρας, στην πραγματικότητα δεν αντιπροσωπεύουν τον μέσο Ιάπωνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι γκέισες, που πλέον αριθμούν 100 με 200.
Το Τόκιο, αντίστροφα, όντως η μεγαλύτερη πόλη στον κόσμο, συγκεντρώνει ένα αμάλγαμα στοιχείων άλλων χωρών και πόλεων, όπως η Νέα Υόρκη και το Λονδίνο. Με ένα σοκαριστικά μικρό αριθμό πολιτιστικών αξιοθέατων για το μέγεθός του, αποτελεί η ίδια η πόλη ένα τεράστιο αξιοθέατο χρωμάτων, φωτεινών επιγραφών, ήχου και ανθρώπων. Δεν μου φαίνεται πλέον καθόλου περίεργο το ότι οι Ιάπωνες στο τέλος της ημέρας θέλουν απλώς να γυρίσουν στο σπίτι τους, στο φρούριο της ηρεμίας και της γαλήνης τους, αποφεύγοντας τις πολύ προσωπικές σχέσεις.
Η Χώρα των Μεγάλων Αντιθέσεων
Θα μπορούσα να χαρακτηρίσω την Ιαπωνία «χώρα των μεγάλων αντιθέσεων». Στη μια μεριά του δρόμου βλέπεις ένα εργοτάξιο με αυτόματο ντεσιμπελόμετρο που δείχνει στους περαστικούς την ένταση θορύβου, κάτι που δεν έχω ξαναδεί πουθενά, και στην άλλη πεταμένα καλώδια, χαμόσπιτα και μια κατάσταση που θυμίζει τριτοκοσμικές χώρες. Υπερσύγχρονα μουσεία ψηφιακής τέχνης, όπως το teamLabs Planet, και απέξω σεκιουριτάδες ντυμένοι με παραδοσιακά πηλήκια που θυμίζουν Ελλάδα την περίοδο της Χούντας. Ταχύτατα τρένα, που ξεκίνησαν το μακρινό 1964 (μαζί με τους Ολυμπιακούς), στα οποία όμως η πρώτη δυνατή βροχή προκάλεσε καθυστέρηση 3 ωρών. Από τη μια η Οκινάουα, η «Ικαρία της Ιαπωνίας» με τους υπεραιωνόβιους να ζουν σε κοινότητα, και από την άλλη η αποξένωση και οι αυτοκτονίες στις πόλεις.
Μια μεταβαλλόμενη κοινωνία που από τη μια έχει τις επιρροές ενός σύγχρονου δυτικού κόσμου και από την άλλη προσπαθεί να διατηρήσει τη δική της ταυτότητα. Το ερώτημα είναι «για πόσο ακόμα»;
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Ο Γύρος της Ευρώπης με Ένα Interrail Pass
