Ένας ταχυδρομικός φάκελος αποτελεί πάντα ένα μυστήριο μέχρι τη στιγμή που θα τον ανοίξουμε. Και καθώς απέξω δεν φανερώνεται το όνομα του αποστολέα, το μυστήριο εντείνεται. Κάπως έτσι -ίσως- ένιωσε ο Παντελής Πρεβελάκης όταν, τον Δεκέμβριο του 1949, έλαβε ένα γράμμα που μόνο ο γραφικός χαρακτήρας μπορεί να πρόδιδε πως είναι από τον φίλο του Νίκο Καζαντζάκη.
Μέσα το γράμμα έγραφε:
“Είμαι βυθισμένος στον Καπετάν Μιχάλη. Μάχουμαι ν’ αναστήσω το Ηράκλειο της παιδικής μου ηλικίας. Τι συγκίνηση, τι χαρά, και συνάμα τι ευθύνη! Γιατί χιλιάδες πρόσωπα πεθαμένα ανεβαίνουν στη μνήμη μου και ζητούν μια μικρή θέση στον ήλιο, δυο-τρεις γραμμές, ένα καλό λόγο. Ξέρουν πως άλλη σωτηρία ανάστασης δεν έχουν. Ποιος να γράψει πια γι’ αυτούς; Και τα παιδιά τους και τ’ αγγόνια τους τους ξέχασαν”.
[Επιστολή Ν. Καζαντζάκη προς τον Π. Πρεβελάκη – Αντίπολη, 03.12.1949]
Η Αφορμή
Διαπιστώνουμε, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας ισχυρίζεται, ότι μέσα από ένα αρχειακό τεκμήριο αποκαλύπτεται η χάρτα των ηρώων του μυθιστορήματος “Καπετάν Μιχάλης”. Έτσι, ο Νίκος Καζαντζάκης, με εξαιρετική λογοτεχνική και συγγραφική δεξιότητα καταφέρνει να σκιαγραφήσει χαρακτήρες με έντονα ρεαλιστικά και φανταστικά στοιχεία, οι οποίοι ζουν, μιλούν, υπάρχουν, δρουν και προπάντων σκέφτονται ως απλοί ήρωες, ως υπερφυσικοί “υπερ-ήρωες” και ως ρεαλιστικοί “αντι-ήρωες”: στοιχεία και χαρακτηριστικά που συνυπάρχουν και ενυπάρχουν σε κάθε σημείο του έργου.
Ο “Καπετάν Μιχάλης” του Νίκου Καζαντζάκη αποτελεί ένα επικό τραγούδι για τον πατέρα του συγγραφέα και, ταυτόχρονα, έναν πεζολογικό ύμνο για την Ελευθερία και την Ανθρωπιά.
Ο “Καπετάν Μιχάλης” του Νίκου Καζαντζάκη αποτελεί ένα επικό τραγούδι για τον πατέρα του συγγραφέα και, ταυτόχρονα, έναν πεζολογικό ύμνο για την Ελευθερία και την Ανθρωπιά. Το σύμβολο του αγωνιζόμενου ανθρώπου, είτε είναι Κρητικός είτε από οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, προσωποποιείται μυθιστορηματικά στο πρόσωπο ενός αντρικά γενναίου αξόδευτου επαναστάτη, όπως ο πρωταγωνιστής του έργου, επιτυγχάνοντας ακούσια μια υστεροφημική αθανασία.
Ο Καζαντζάκης κατόρθωσε, λοιπόν, να δημιουργήσει έναν λογοτεχνικό ήρωα που παραμένει αψεγάδιαστος και ανόθευτος ως πρότυπο του σύγχρονου αγωνιζόμενου ανθρώπου, με χαρακτηριστικά όμοια με αυτά των αγωνιστών του ’21, είτε κατά μορφή είτε κατά σκέψη.
Οι Χαρακτήρες – Ένα Τρίγωνο Προσώπων
Στο μυθιστόρημα εμφανίζονται πολλοί χαρακτήρες, πρωτεύοντες και δευτερεύοντες, αλλά ουσιαστικά το έργο προβάλλει ένα κυρίαρχο τρίγωνο: Καπετάν Μιχάλης-Εμινέ-Νουρήμπεης.
Οι πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος αναδεικνύονται ως φορείς διαφορετικών ιδεών και αντιθετικών ιδανικών: ο Καπετάν Μιχάλης ως σύμβολο επαναστατικού αγώνα, ο Νουρήμπεης ως σύμβολο κατακτητικής επικράτησης και η Εμινέ ως σύμβολο άκρατης επιθυμίας και δαιμονικού πειρασμού.
Ο Καζαντζάκης γράφει έναν ύμνο για τον πατέρα του, αλλά ουσιαστικά τονίζει την ευθύνη να είναι κάποιος Κρητικός και το χρέος που έχουμε όλοι οι Κρητικοί απέναντι στην Κρήτη.
Το λογοτεχνικό τρίγωνο των χαρακτήρων του έργου παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και από την πλευρά της ηθογραφίας, αλλά και από την πλευρά της ερμηνείας: ανάμεσα σε δύο αντρικές φιγούρες, σύμβολα Δύναμης, παρουσιάζεται μια γυναικεία μορφή, σύμβολο Αδυναμίας (με διττή την ερμηνεία της έννοιας της “αδυναμίας”, ως έλλειψη δύναμης ή/και ως ελάττωμα/αδύναμο σημείο), με αποτέλεσμα να φανερώνονται όλες οι απόκρυφες σκέψεις των βασικών αντρικών χαρακτήρων.
Μια Ανάγνωση Τριγωνικής Ασάφειας
Οι κεντρικοί χαρακτήρες του μυθιστορήματος παρουσιάζουν τη δυϊκότητα στην καζαντζακική σκέψη ως μια διπολική συμπεριφορά αντιδράσεων. Στον ένα πόλο βρίσκεται ο Καπετάν Μιχάλης και στον άλλο ο Νουρήμπεης: στους δύο χαρακτήρες προσωποποιείται το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, το ηθικό και το ανήθικο, καθώς και άλλα αντιθετικά ζεύγη ασαφών εννοιών, που κάνει τη μεταξύ τους σχέση τραγική.
Στις δύο διαστάσεις της ηθογραφικής εικονοποίησης των βασικών ηρώων του έργου έρχεται να προστεθεί και μια τρίτη διάσταση, προκαλώντας σύγχυση στην ψυχή και στο μυαλό των αντρικών μορφών του έργου: η Εμινέ, μια Τουρκάλα, η οποία φανερώνεται ως μια δαιμονική φιγούρα, σύμβολο του Πειρασμού, καθώς κυριαρχεί σε όλους σχεδόν τους αντρικούς χαρακτήρες του μυθιστορήματος. Αποκορύφωμα της γυναικείας της επιρροής είναι οι αντιδράσεις του Νουρήμπεη και του Καπετάν Μιχάλη: ο πρώτος αυτοκτονεί από δειλία σε μια φαινομενική ανικανότητα του ανδρισμού του και ο δεύτερος σκοτώνεται από ανδρεία σε μια “αυτo-θυσιαστική”, ηρωική πράξη.
Ο Αγώνας για την Ελευθερία
Ο Καζαντζάκης γράφει έναν ύμνο για τον πατέρα του, αλλά ουσιαστικά τονίζει την ευθύνη να είναι κάποιος Κρητικός και το χρέος που έχουμε όλοι οι Κρητικοί απέναντι στην Κρήτη. Η Κρήτη παύει να είναι ένα νησί, γίνεται ιδέα, η κινητήρια ποιητικά δύναμη και για τον ίδιο τον συγγραφέα για να γράψει το έργο του.
Ο Καπετάν Μιχάλης αποτελεί σύμβολο του αγώνα για το καλό και το δίκαιο κάθε αγωνιζόμενου ανθρώπου που μάχεται να διώξει το σκοτάδι για να νικήσει το φως.
Στις σελίδες του μυθιστορήματος αποκαλύπτονται έννοιες σημαντικές όπως πατρίδα, αγώνας, θυσία, ελευθερία, θάνατος. Η μυθιστορία του έργου -ως έμμεση (και γιατί όχι άμεση) αντίστιξη με τον αγώνα του 1821- είναι μια ιστορία αντίστασης κατά της αιχμαλωτικής δουλείας, μια ιστορία αγώνα υπέρ της ανθρώπινης ελευθερίας. Αν μπορούσαμε, λοιπόν, να εντοπίσουμε ένα διαχρονικό μήνυμα του έργου που φτάνει ως σήμερα είναι η έννοια της ελευθερίας σε οποιοδήποτε επίπεδο – άλλωστε η ελευθερία, σε τελευταία ανάλυση, νοείται ποικιλοτρόπως.
Επομένως, ο Καπετάν Μιχάλης αποτελεί σύμβολο του αγώνα για το καλό και το δίκαιο κάθε αγωνιζόμενου ανθρώπου που μάχεται να διώξει το σκοτάδι για να νικήσει το φως. Ο Καζαντζάκης σκιαγραφεί το πρόσωπο του Έλληνα αγωνιστή στη διαχρονία της ιστορικής γραμμής, χαράσσοντας έναν ιδιότυπο φόρο τιμής στην Ελληνική Επανάσταση, καθώς αγιοποιεί το “θεϊκό νταηλίκι” με σαφή αναφορά στον Μακρυγιάννη, στον Καραϊσκάκη, στον Κανάρη, στον Κολοκοτρώνη, στον Μιαούλη, στον Αθανάσιο Διάκο και στον Οδυσσέα Ανδρούτσο.
Ο Καπετάν Καζαντζάκης
Όπως είναι φυσικό, ο Κρητικός συγγραφέας, ως Καπετάν Καζαντζάκης, ως Καπετάν Ένας, παραμένει ένας πολυπόστατος λογοτέχνης που σε ολόκληρη τη συγγραφική πορεία του αγωνιά και αγωνίζεται να διασώσει τις ιδέες του μέσα από τις λέξεις. Η επιτυχία (ή μη) των προσπαθειών του κρίθηκε, κρίνεται και θα κρίνεται, καθώς η ιδιότυπα ρηξικέλευθη θέασή του προκαλούσε/προκαλεί ποικίλα συναισθήματα σε μελετητές και αναγνώστες.
Έτσι, λοιπόν, ο Νίκος Καζαντζάκης, αν ήταν πράγμα, θα ήταν σίγουρα ένας φάκελος/μια επιστολή με λόγια ανυπότακτα και αφτιασίδωτα, ελευθέρως ειρημένα· ο Καζαντζάκης, αν ήταν επιστολή, θα μιλούσε για τόπους που είδε και δεν περιέγραψε, για ανθρώπους που συνάντησε και δεν γνώρισε, για ιδέες που άκουσε και δεν πίστεψε…
Ως δεινός επιστολογράφος αποκαλύπτει έναν “άλλο” Νίκο στα γράμματά του, που είδαν ή δεν είδαν (ακόμα) το φως, τον πραγματικό άνθρωπο πίσω από τον συγγραφέα που παλεύει να αναγεννήσει και να μεταπλάσει ήρωες και αντιήρωες του βίου και της ιστορίας μέσα από του λόγου την τέχνη: όπως εκείνοι ψάχνουν μια θέση στη μνήμη του Κρητικού λογοτέχνη, ομοίως και εκείνος αναζητά την αθάνατη πηγή στη δική μας μνήμη.
Ίσως έτσι βρει την ελευθερία (του) που τόσο επιζητούσε…
***
“Μικρά Τεκμήρια για το ’21”: μια πλειάδα επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων προσεγγίζει το 1821 μέσα απ’ αυτά. Γλυπτά, έγγραφα, αντικείμενα, νομίσματα και έργα τέχνης γίνονται αφορμή για να φωτιστούν πτυχές της εποχής. Η έκδοση, που θα φτάσει σύντομα στο κοινό μας αρχικά ως e-book και στη συνέχεια θα “δεθεί” σε βιβλίο, αποτελεί μία σύμπραξη της αθηΝΕΑς, των “hιστορισταί” και της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, με την ευγενική χορηγία της Eurolife FFH.
Δείτε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Η Αθήνα Λίγο Πριν από την Επανάσταση
Το Μνημείο του Λόρδου Βύρωνα και οι Φιλέλληνες της Ελληνικής Επανάστασης
