Ήρεμη, υπομονετική και γεμάτη πάθος για τη δημιουργία, η δρ Hanan Jazaa Abukarki, επίκουρη καθηγήτρια στη Σχολή Αρχιτεκτονικής και Σχεδίου του Πανεπιστημίου της Φιλαδέλφειας στο Αμμάν, αφιερώνει τη ζωή της στη σύνδεση της τέχνης με την πολιτιστική κληρονομιά. Ακούραστη και αληθινά αφοσιωμένη στη διδασκαλία, αντλεί έμπνευση από τους φοιτητές της, αλλά και από τη φύση.
Από παιδί αγαπούσε τις χειροτεχνίες —το πλέξιμο, το κέντημα, το ψηφιδωτό, την ξυλογλυπτική— γιατί, όπως λέει, «τα χέρια μιλούν πιο δυνατά από τα λόγια». Κατέχει διδακτορικό στην Εσωτερική Αρχιτεκτονική από το Near East University της Βόρειας Κύπρου και ερευνά πώς ο δεσμός του ανθρώπου με τον τόπο επηρεάζει την ταυτότητά του και τη σχέση του με την ιστορία. Τα ευρήματά της αποτυπώνονται σε επιστημονικές δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά, όπως τα Sustainability και Buildings.
Τη γνώρισα στο 15ο Συνέδριο της Διεθνούς Επιτροπής για τη Συντήρηση Ψηφιδωτών (ICCM) που πραγματοποιήθηκε στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, από τις 20 έως τις 24 Οκτωβρίου 2025, κατόπιν πρόσκλησης της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού.
Μιλήσαμε για το πώς η αρχιτεκτονική μπορεί να διατηρήσει την ψυχή της παράδοσης, για τη σημασία της πολιτιστικής βιωσιμότητας και για το πώς η δημιουργικότητα μπορεί να γίνει τρόπος ζωής.
Τι σας ώθησε να επικεντρώσετε την έρευνά σας στη δημόσια συμμετοχή για τη διατήρηση των βυζαντινών ψηφιδωτών στην Ιορδανία;
Το ενδιαφέρον μου για τη κοινοτική συμμετοχή στη διατήρηση των βυζαντινών ψηφιδωτών στην Ιορδανία πηγάζει από τη συνειδητοποίηση ότι η επιτυχής προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ξεπερνά την τεχνική αποκατάσταση. Τα βυζαντινά ψηφιδωτά της Ιορδανίας δεν είναι μόνο καλλιτεχνικά αριστουργήματα, αλλά και αναπόσπαστα στοιχεία της τοπικής ταυτότητας και της πολιτιστικής μνήμης.
Τι σημαίνει για εσάς «βιώσιμη συντήρηση» στα ψηφιδωτά και ποια είναι τα σημαντικότερα στοιχεία της;
Για μένα, βιώσιμη συντήρηση στα ψηφιδωτά σημαίνει να κρατάμε την κληρονομιά μας ζωντανή – όχι απλώς διατηρημένη. Ένας από τους πιο ουσιαστικούς τρόπους για να το πετύχουμε είναι μέσα από την επαναχρησιμοποίηση ή την αναπαραγωγή των ψηφιδωτών. Όταν οι κοινότητες αναδημιουργούν ή επανερμηνεύουν αυτά τα σχέδια με παραδοσιακές τεχνικές, μεταφέρουν δεξιότητες, ιστορίες και πολιτιστική υπερηφάνεια στις νεότερες γενιές.
Δεν πρόκειται να αντικαταστήσουμε τα πρωτότυπα· πρόκειται να επεκτείνουμε τη ζωή και το νόημά τους στον σύγχρονο κόσμο. Με τη χρήση της ψηφιδογραφίας σε δημόσιους χώρους, στην εκπαίδευση και στις τοπικές τέχνες, συνδέουμε το παρελθόν με το παρόν, στηρίζουμε τους τοπικούς τεχνίτες και κάνουμε τη διατήρηση μέρος της καθημερινότητας.
Επομένως, η βιώσιμη συντήρηση είναι, στην ουσία, συνέχεια – διασφαλίζοντας ότι η ομορφιά και η ταυτότητα που ενσαρκώνουν αυτά τα ψηφιδωτά συνεχίζουν να εμπνέουν και να ανήκουν στους ανθρώπους που ζουν γύρω τους.
Με ποιους τρόπους μπορεί να συνδεθεί η παραδοσιακή τέχνη των ψηφιδωτών με τη σύγχρονη δημιουργικότητα ώστε να χτίσουμε μια «ζωντανή κληρονομιά» που διαφυλάσσει τη γνώση του παρελθόντος και αποτυπώνει τη σημερινή πολιτιστική ταυτότητα;
Το να συνδέουμε την παραδοσιακή τέχνη των ψηφιδωτών με τη σύγχρονη δημιουργικότητα σημαίνει να μετατρέψουμε την κληρονομιά από κάτι που απλώς διατηρούμε σε κάτι με το οποίο ζούμε. Τα ψηφιδωτά αφηγούνται ιστορίες πίστης, ταυτότητας και καθημερινής ζωής από το παρελθόν – αλλά μπορούν επίσης να εκφράσουν ποιοι είμαστε σήμερα.
Ένας τρόπος να «ζωντανέψει η κληρονομιά» είναι μέσα από την αναπαραγωγή ή τη δημιουργία νέων ψηφιδωτών εμπνευσμένων από τα αρχαία σχέδια. Όταν επανερμηνεύουμε παλιά μοτίβα σε σύγχρονους χώρους ή έργα, δεν διατηρούμε απλώς το παρελθόν, του δίνουμε νέο σκοπό.
Κάθε επαναχρησιμοποιημένο ή αναδημιουργημένο ψηφιδωτό γίνεται γέφυρα ανάμεσα στις γενιές. Μεταφέρει τη γνώση των προγόνων μας, ενώ ταυτόχρονα αντανακλά ποιοι είμαστε σήμερα και ποιοι ελπίζουμε να γίνουμε στο μέλλον. Έτσι η κληρονομιά μένει ζωντανή – εξελισσόμενη, εμπνευσμένη και συνδεδεμένη με τον άνθρωπο μέσα στον χρόνο.
Ποιες δυσκολίες συναντήσατε στην προσπάθειά σας να εντάξετε τις τοπικές κοινότητες στη συντήρηση των ψηφιδωτών;
Η συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων στη συντήρηση των ψηφιδωτών αποτελεί μια εξαιρετικά ανταποδοτική εμπειρία, αν και συνοδεύεται από αρκετές προκλήσεις. Κάποιες φορές οι άνθρωποι δεν βλέπουν αμέσως τη σύνδεση ανάμεσα στην καθημερινή τους ζωή και τη διατήρηση αυτών των αρχαίων έργων, οπότε η ευαισθητοποίηση απαιτεί χρόνο.
Μια άλλη πρόκληση είναι οι πόροι και η εκπαίδευση. Φυσικά, δεν διαθέτουν όλοι τις δεξιότητες ή τα μέσα να συμμετάσχουν σε έργα συντήρησης, οπότε μέρος της προσπάθειας αυτής είναι τα εκπαιδευτικά και πρακτικά εργαστήρια, που απαιτούν χρόνο αλλά και στήριξη χρηματοδότησης.
Ωστόσο, όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να αισθάνονται υπερηφάνεια για την κληρονομιά τους, αλλά και ότι αυτή τους ανήκει, τα αποτελέσματα είναι πολύ πιο ουσιαστικά και διαρκή. Μπορεί οι περιορισμένοι πόροι να εμποδίζουν τη συμμετοχή, όμως όταν οι κοινότητες έχουν άμεση σύνδεση με την πολιτιστική τους ταυτότητα, τότε γίνονται ενεργοί θεματοφύλακες αυτής της αξίας.
Μπορείτε να δώσετε παραδείγματα όπου η συμμετοχή της κοινότητας συνέβαλε ουσιαστικά στη διατήρηση ψηφιδωτών;
Το Ινστιτούτο Μωσαϊκής Τέχνης και Αποκατάστασης της Μάνταμπα (MIMAR) είναι ένα εξειδικευμένο εκπαιδευτικό ίδρυμα στη Μάνταμπα της Ιορδανίας αφιερωμένο στην τέχνη, τη συντήρηση, την αποκατάσταση και τη δημιουργία μωσαϊκών. Είναι το μοναδικό ίδρυμα του είδους του στην περιοχή, καθώς συνδυάζει τη δημιουργική τέχνη των μωσαϊκών με την τεχνική και επιστημονική εκπαίδευση στην αποκατάστασή τους.
Το MIMAR προσφέρει διετή προγράμματα σπουδών μετά το λύκειο στην παραγωγή και/ή αποκατάσταση μωσαϊκών. Ηγήθηκε δε στη δημιουργία της μεγαλύτερης ψηφιδωτής τοιχογραφίας στον κόσμο, ενώ στόχος ήταν να εμπλακούν η τοπική κοινότητα και οι επισκέπτες, καλώντας τον καθένα να τοποθετήσει μία ψηφίδα ως σύμβολο ενότητας και κοινής προσφοράς. Το ολοκληρωμένο έργο βρίσκεται σήμερα στο Κέντρο Επισκεπτών της Μάνταμπα.
Το ίδρυμα εργάστηκε επίσης για την αναμόρφωση της Πλατείας του Δημαρχείου της Μάνταμπα, δημιουργώντας 14 ψηφιδωτά έργα – καθένα από τα οποία φιλοτεχνήθηκε στο χέρι από μία γυναίκα της περιοχής. Η πρωτοβουλία αυτή όχι μόνο ομόρφυνε την πόλη, αλλά και ενδυνάμωσε τις γυναίκες της κοινότητας μέσα από την παραδοσιακή τέχνη και τη δεξιοτεχνία της ψηφιδογραφίας.
Πώς μπορούν τα σχολεία, τα πανεπιστήμια και οι πολιτιστικοί φορείς να βοηθήσουν τους ανθρώπους να γνωρίσουν και να εκτιμήσουν καλύτερα την αξία των ψηφιδωτών;
Τα σχολεία, τα πανεπιστήμια και οι πολιτιστικοί οργανισμοί μπορούν να «δώσουν πνοή» στα ψηφιδωτά συνδυάζοντας τη μάθηση με τη βιωματική εμπειρία. Οι μαθητές να γνωρίσουν την ιστορία τους, να δημιουργήσουν τα δικά τους ψηφιδωτά και να παρατηρήσουν τη διαδικασία της συντήρησης στην πράξη.
Μέσα από εκθέσεις, ξεναγήσεις και κοινοτικά προγράμματα, τα ψηφιδωτά της γειτονιάς ζωντανεύουν, αφηγούνται ιστορίες του παρελθόντος και μετατρέπονται σε μια κληρονομιά που όλοι μπορούν να αγαπήσουν, να εκτιμήσουν και να προστατεύσουν.
Ποιες μεθόδους ή εργαλεία χρησιμοποιήσατε για να αξιολογήσετε αν η δημόσια συμμετοχή λειτουργεί αποτελεσματικά;
Για να διαπιστώσω αν η δημόσια συμμετοχή λειτουργεί, εστιάζω σε συνεντεύξεις και ερωτηματολόγια. Οι συνεντεύξεις μου επιτρέπουν να ακούω απευθείας τις εμπειρίες και τα συναισθήματα των ανθρώπων σε σχέση με τα ψηφιδωτά, ενώ τα ερωτηματολόγια αποτυπώνουν τα πρότυπα ενημέρωσης και ενδιαφέροντος στην κοινότητα. Μαζί δίνουν μια καθαρή εικόνα του τι λειτουργεί καλά και πού μπορούμε να βελτιωθούμε.
Πώς μπορούν οι υπεύθυνοι πολιτικής χάραξης και οι ειδικοί συντήρησης να ενεργοποιήσουν την κοινότητα στη φροντίδα της πολιτιστικής κληρονομιάς ώστε να παραμένει πολύτιμη και ουσιαστική και για τις μελλοντικές γενιές;
Σίγουρα θα πρέπει να εστιάσουν στην ταυτότητα της κοινότητας και στον δεσμό των ανθρώπων με τον τόπο τους. Η αναπαραγωγή ψηφιδωτών στη σύγχρονη αρχιτεκτονική ή στους δημόσιους χώρους βοηθά τον κόσμο να βλέπει την κληρονομιά ως κομμάτι της καθημερινότητάς του. Όταν σχολεία, πολιτιστικά κέντρα και τοπικοί φορείς ηγούνται τέτοιες πρωτοβουλίες, η πολιτιστική ταυτότητα ενδυναμώνεται και τα ψηφιδωτά παραμένουν πολύτιμα για τις γενιές που έρχονται.
Η ψηφιδωτή κληρονομιά είναι σημαντική γιατί δεν μας παραδίδει απλώς έργα τέχνης· είναι καθρέφτης της ιστορίας, του πολιτισμού και της ταυτότητά μας. Για να διατηρήσει το νόημά της, πρέπει να την κρατήσουμε ζωντανή και προσιτή, μέσα από τη συμμετοχή των κοινοτήτων, τη διδασκαλία των παραδοσιακών τεχνικών και την παρουσία της σε σύγχρονους χώρους. Όταν οι άνθρωποι συνδέονται με αυτά τα έργα στην καθημερινή τους ζωή, τα αγαπούν, τα φροντίζουν και εξασφαλίζουν ότι αυτή η κληρονομιά θα συνεχίσει να εμπνέει και τις μελλοντικές γενιές.
Έχετε κάποιο μότο που σας εμπνέει ή ακολουθείτε;
Ένα μότο που με εμπνέει είναι να ζω τη στιγμή, ακολουθώντας τη φιλοσοφία του Bruce Lee: «Γίνε νερό, φίλε μου» – να προσαρμόζομαι, να ρέω και να κινούμαι με τη ζωή. Το νερό χαράζει τη δική του διαδρομή.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Χριστίνα Πουλίτση | Πατά Γερά στη Γη, Αλλά Κοιτά τα Αστέρια
