Πριν λίγο καιρό, η συνεργάτιδα της αθηΝΕΑς Μαριέττα Παπαδάτου-Παστού πρότεινε τη διεξαγωγή ενός διαγωνισμού πάνω στη θεματική της επικοινωνίας της επιστήμης. Ήμασταν ανοιχτοί σε οποιαδήποτε θεματική “από τις μαύρες τρύπες, μέχρι το DNA, τον εγκέφαλο και τη συμπεριφορά μας” και θέλαμε να μάθουμε από εσάς! Η συμμετοχή ήταν ανοιχτή σε όλους, αρκεί το άρθρο να ήταν γραμμένο με απλά λόγια, πάντα όμως με βάση επιστημονικές πηγές. Συνεχίζουμε τη δημοσίευση των άρθρων των 3 νικητών και νικητριών του διαγωνισμού, ως ελάχιστο δείγμα ευχαριστιών. Σήμερα, φιλοξενούμε στην αθηΝΕΑ την Δρ. Παταπία Τζότζολη.
Αποφάσισες ποτέ ότι συμπαθείς κάποιον μόνο και μόνο από ένστικτο (affect heuristic); Σκέφτηκες ποτέ ότι είσαι άρρωστος, παρότι ο γιατρός σου είπε ότι είσαι υγιής μόνο και μόνο επειδή για μια στιγμή ένιωσες πάλι αδιάθετος (confirmation bias); Σου έτυχε ποτέ να καπνίσεις, να παίξεις τζόγο, να πιεις αλκοόλ ή να φας ένα γλυκό και να αποφασίσεις να συνεχίσεις και άλλο επειδή είχες ήδη κάνει την “αμαρτία” (commitment heuristic); Αγόρασες ποτέ ρούχα με στόχο να αλλάξεις το στυλ σου, αλλά σύντομα τα εγκατέλειψες για το παλιό σου τζιν και μπλούζα (diversification bias); Σκέφτηκες ποτέ ότι κάποιος είναι καλός άνθρωπος μόνο και μόνο επειδή είναι ελκυστικός (halo effect); Τηλεφώνησες ποτέ σε έναν σύντροφό σου από τα παλιά μόνο επειδή άκουσες ένα τραγούδι στο ράδιο που στον θύμισε (priming); Παρήγγειλες ποτέ πολύ μεγαλύτερη ποσότητα σε ένα εστιατόριο από ό,τι θα παράγγελνες κανονικά επειδή έτυχε να είσαι πολύ πεινασμένος εκείνη τη στιγμή (projection bias); Αγόρασες ποτέ κάτι μόνο και μόνο επειδή κάποιος διάσημος το πρότεινε (social proof);
Ο λόγος που ίσως απάντησες θετικά σε πολλές από τις παραπάνω ερωτήσεις είναι γιατί όλοι είμαστε προγραμματισμένοι να σκεφτόμαστε με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Κάθε μέρα ο εγκέφαλός μας βομβαρδίζεται με πάρα πολλές πληροφορίες, αλλά εμείς μπορούμε συνειδητά να επικεντρωθούμε μόνο σε περιορισμένο αριθμό σκέψεων. Για τις υπόλοιπες, ο εγκέφαλός μας στηρίζεται σε “συντομεύσεις”, οι οποίες μας βοηθούν να πάρουμε γρήγορες αποφάσεις και να αντεπεξέλθουμε στις ανάγκες της ζωής μας. Αυτές οι μη συνειδητές συντομεύσεις ονομάζονται heuristics και χωρίς αυτές δε θα μπορούσαμε να περάσουμε ούτε μια μέρα. Έχουν όμως ένα μειονέκτημα. Συχνά προκαταλαμβάνουν τις σκέψεις μας με τέτοιο τρόπο ώστε να οδηγούμαστε σε λάθη κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων.
Ο μεροληπτικός τρόπος με τον οποίο παίρνουμε αυτές τις αποφάσεις αντικατοπτρίζεται σε διάφορες πτυχές της ζωής μας, όπως στον τρόπο που ψωνίζουμε και στο τι προϊόντα αγοράζουμε, σε τι επενδύουμε, στο πώς συμπεριφερόμαστε στους άλλους, στο πώς διαλέγουμε συντρόφους, κ.λπ. Αναπόφευκτα, στη συνέχεια αυτό επηρεάζει και το πώς νιώθουμε (ενθουσιασμό, λύπη, χαρά, άγχος, φόβο, κ.λπ.) και πώς συνεχίζουμε να συμπεριφερόμαστε.
Με το να υιοθετήσουμε μια πιο κοπιαστική και αργή προσέγγιση πριν πάρουμε κάποια απόφαση μπορούμε να αντισταθμίσουμε τυχόν μεροληψίες που επηρεάζουν την κρίση μας κατά τη διαδικασία λήψης μιας απόφασης.
Ο Daniel Kahneman κέρδισε το βραβείο Νόμπελ μετά από την καινοτόμα έρευνά που έκανε με τον Amos Tversky πάνω στο πώς κρίνουμε και παίρνουμε αποφάσεις εν μέσω αβεβαιότητας, Οι δύο αυτοί επιστήμονες, άρχισαν να δουλεύουν μαζί προς τα τέλη του 1960 και εξέτασαν το τι μας επηρεάζει όταν παίρνουμε αποφάσεις. Διεξήγαν σειρά από εμπειρικές μελέτες και έδειξαν πως οι άνθρωποι παίρνουν παράλογες αποφάσεις κάτω από αβέβαιες συνθήκες. Η δουλειά τους όχι μόνο οδήγησε στην ανάπτυξη μιας νέας προσέγγισης στην οικονομική θεωρία που ονομάζεται behavioural economics, αλλά και βελτίωσε τις γνώσεις μας πάνω στο πώς κρίνουμε και παίρνουμε αποφάσεις σε κάθε πτυχή της ζωής μας.
Υπάρχει άραγε κάτι που να μπορούμε να κάνουμε για αυτά τα προγραμματισμένα στον εγκέφαλό μας παράλογα λάθη που επηρεάζουν τις αποφάσεις μας; Η απάντηση είναι πως υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε για να περιορίσουμε τουλάχιστον την επιρροή τους πάνω στις αποφάσεις μας και τη ζωή μας. Μπορούμε να αναρωτηθούμε: “Πώς αλλιώς μπορώ να δω αυτή την κατάσταση;” Με το να υιοθετήσουμε μια πιο κοπιαστική και αργή προσέγγιση πριν πάρουμε κάποια απόφαση μπορούμε να αντισταθμίσουμε τυχόν μεροληψίες που επηρεάζουν την κρίση μας κατά τη διαδικασία λήψης μιας απόφασης. Στην παρακάτω λίστα με τις ερωτήσεις, τουλάχιστον μία, εάν όχι οι περισσότερες, θα ταιριάζει με αυτό που αντιμετωπίζουμε κάθε φορά και θα μας βοηθήσει να σκεφτούμε άλλους, πιο χρήσιμους τρόπους για να δούμε την κατάστασή αυτή πριν πάρουμε κάποια απόφαση.
▪ Μήπως υπερβάλλω;
▪ Μήπως βγάζω γρήγορα συμπεράσματα;
▪ Τι εξαιρέσεις υπάρχουν για αυτή τη σκέψη;
▪ Μήπως σκέφτομαι έτσι μόνο και μόνο επειδή νιώθω κάπως;
▪ Μήπως δίνω σημασία σε ορισμένα στοιχεία επιλεκτικά και αγνοώ άλλα;
▪ Πόσο σημαντική θα είναι αυτή η σκέψη για μένα σε ένα χρόνο από τώρα;
▪ Μήπως σκέφτομαι με αυστηρούς όρους όπως “οφείλω” ή “πρέπει”;
▪ Τι θα μου έλεγε ένας πιο αισιόδοξος φίλος;
▪ Μήπως βλέπω τα πράγματα μόνο άσπρα ή μαύρα;
▪ Μήπως σκέφτομαι με απόλυτους όρους όπως “όλοι” ή “κανένας”;
▪ Μήπως ρίχνω το φταίξιμο στον εαυτό μου και υποβαθμίζω το ρόλο των άλλων ή αντίστροφα;
Αυτές οι ερωτήσεις μπορούν να μας βοηθήσουν να δούμε μια κατάσταση διαφορετικά, να πάρουμε πιο ενημερωμένες αποφάσεις και να κάνουμε καλύτερες επιλογές. Αμφισβητώντας τις σκέψεις μας, αποφεύγουμε πράξεις που μπορεί να στηρίζονται σε μεροληπτικές αποφάσεις. Με τον καιρό, αυτή η στρατηγική επηρεάζει θετικά την ευημερία μας γιατί μας διδάσκει πώς να αποφεύγουμε αυτές τις συντομεύσεις που έχουν επίδραση στο πώς νιώθουμε, αλλά και στο πώς συμπεριφερόμαστε στον εαυτό μας και στους άλλους. Εφαρμόζοντας αυτή την απλή άσκηση, δημιουργούμε χώρο για συλλογισμό και παίρνουμε τον έλεγχο των αποφάσεών μας, έτσι ώστε να μη παρασυρόμαστε από τις αυτόματες και συχνά προκατειλημμένες σκέψεις μας.
Σίγουρα μια ικανότητα που αξίζει τον κόπο να αναπτύξουμε!
