Ως φοιτήτρια ιστορίας της τέχνης έρχομαι καθημερινά σε επαφή με ποικίλα έργα και μορφές τέχνης τις οποίες και μελετώ. Συνήθως, αυτή η μελέτη γίνεται βάσει χρονολογικής περιόδου, ξεκινώντας από την αρχαιότητα και συνεχίζοντας προοδευτικά στη μεσαιωνική και την αναγεννησιακή έως τη σύγχρονη εποχή.
Μέχρι να φτάσω στη μελέτη της αναγεννησιακής τέχνης δεν συνάντησα ούτε ένα γυναικείο όνομα καλλιτέχνιδας στα έργα που μελετούσαμε. Ούτε καλλιτέχνιδας, ούτε τεχνίτριας, ούτε γλύπτριας, ούτε καν βοηθού. Μέχρι που αντίκρισα τον πίνακα της Gentileschi «Η Ιουδήθ Αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη».
Το Ταξίδι της Gentileschi στον Ανδροκρατούμενο Κόσμο
Η μεγαλειότητα του πίνακα δεν ασπάζεται μόνο την καλλιτεχνική δεξιοτεχνία της Gentileschi, αλλά και το θυελλώδες ταξίδι της ένταξής της σ’ έναν καθαρά ανδροκρατούμενο τομέα.
Ο βιασμός της από τον Agostino Tassi, συνεργάτη του πατέρα της, φαίνεται, δυστυχώς, να αποτελεί το γεγονός που την έκανε γνωστή περισσότερο και από την ίδια την τέχνη της.
Η αμφιλεγόμενη ζωγράφος του μπαρόκ γεννήθηκε το 1593 και πέθανε γύρω στο 1653, στη Νάπολη. Θεωρούνταν από τους ιστορικούς τέχνης δευτερεύουσα προσωπικότητα της εποχής της έως το 1970, όταν δημοσιεύτηκε μία (και η μόνη) λεπτομερής και σε βάθος βιογραφία της.
H Artemisia είχε αναπτύξει το καλλιτεχνικό της ταλέντο από σχετικά νεαρή ηλικία, καθώς δούλευε ως βοηθός του ζωγράφου πατέρα της στο στούντιό του.
Ο βιασμός της από τον Agostino Tassi, συνεργάτη του πατέρα της, φαίνεται, δυστυχώς, να αποτελεί το γεγονός που την έκανε γνωστή περισσότερο και από την ίδια την τέχνη της. Το περιστατικό του βιασμού της πήρε μεγάλες διαστάσεις, καθώς ο πατέρας της υπέβαλε μήνυση εναντίον του Tassi (εκείνη την εποχή οι γυναίκες απαγορευόταν να υποβάλλουν μηνύσεις σε δικαστήριο).
Αυτονομία και Δημιουργικότητα
Η δίκη ήταν σκληρή, αλλά έληξε υπέρ της Artemisia και αποτέλεσε μια από τις πρώτες κατακτήσεις της απέναντι στην ανδροκρατούμενη κοινωνία της. Μετά τη δίκη προχώρησε σε μια ασυνήθιστα αυτόνομη ζωή για γυναίκα της εποχής της.
Έστησε το δικό της ατελιέ, παντρεύτηκε και απέκτησε έναν γιο, έμαθε να διαβάζει και συνέχισε να εργάζεται συστηματικά στον καλλιτεχνικό τομέα. Το 1620 δημιούργησε τον διασημότερο πίνακά της, αυτόν που με έκανε να την ξεχωρίσω ανάμεσα στις φορτικές, ακραία βασισμένες σε λευκούς άνδρες καλλιτέχνες διαλέξεις μου.
Θα ήθελα να αναφερθώ λίγο περισσότερο στον πίνακα αυτό τόσο ως διαχρονικό καλλιτεχνικό αριστούργημα όσο και ως παράλληλο της ζωής της Artemisia Gentileschi.
«H Ιουδήθ Αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη»
Ο πίνακας απεικονίζει ένα επεισόδιο από το απόκρυφο βιβλίο της της Παλαιάς Διαθήκης «Ιουδήθ», το οποίο αφηγείται τη δολοφονία του Ασσύριου στρατηγού Ολοφέρνη από την Ισραηλινή ηρωίδα. Προκειμένου να σώσει τον λαό της, η Ιουδήθ παίρνει την κατάσταση στα χέρια της και εισέρχεται στο εχθρικό στρατόπεδο με πρόσχημα πως θα έδινε πληροφορίες στον Ολοφέρνη.
Τελικά, εκμεταλλευόμενη τη λαγνεία του, τον μέθυσε και τον δολοφόνησε. Όπως η ηρωίδα της, έτσι και η Artemisia Gentileschi πήρε την κατάσταση στα χέρια της όταν αποφάσισε να καταπιαστεί με τη ζωγραφική σε μια εποχή κατά την οποία η τέχνη αποτελούσε αυστηρά ανδροκρατούμενο τομέα.
Είναι άστοχο και προβληματικό το γεγονός ότι η Ιταλίδα ζωγράφος είναι πιο γνωστή για τον βιασμό της από τον Agostino Tassi και όχι για την τέχνη της. Ωστόσο, ο πίνακας «H Ιουδήθ Αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη», ένα έργο που ξεχειλίζει από αμεσότητα, σθένος και δύναμη, μπορεί να διαβαστεί ως διαμαρτυρία για ό,τι της συνέβη, καθώς στον πίνακα βλέπουμε ταυτόχρονα την Ιουδήθ, που σώζει τον λαό της από τον τύραννο, και την Artemisia, που σώζει τον εαυτό της αψηφώντας την ντροπή της.
Ανακηρυγμένη από τους μελετητές ως Caravaggesque, η Artemisia ακολούθησε το ύφος του διαμορφώνοντας παράλληλα τα δικά της ατομικά αισθητικά χαρακτηριστικά.
Οι σύγχρονοί της έμειναν κατάπληκτοι από τη μαεστρία αυτής της απεικόνισης της αποτρόπαιης δολοφονικής πράξης. Τα χέρια των γυναικών που πιάνουν τον Ολοφέρνη και η έντονη σωματική τους δύναμη σε συνδυασμό με το αιματοβαμμένο κόψιμο του λαιμού του από τη λεπίδα δημιουργούν μια ιδιαίτερα εύγλωττη σκηνή.
Στους θεατές προκαλείται ένα αίσθημα αηδίας για το γεγονός ότι μια γυναίκα δολοφονεί έναν άνδρα τόσο αποφασιστικά. Ταυτόχρονα, φαίνεται να αγνοούν την τυραννική μορφή του Ολοφέρνη και τις πράξεις που τελικά τον οδήγησαν στη μοίρα του – η απάθεια της Artemisia στην απεικόνιση του φόνου φαντάζει πιο τρομακτική από την επίθεση στον Ολοφέρνη.
Η Πρωτοπόρος Ζωγράφος
Πέρα από το βάθος και τη μαεστρία του πίνακα «H Ιουδήθ Αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη», η Artemisia Gentileschi πρωτοπόρησε σε πολλούς τομείς. Υπήρξε εξέχουσα προσωπικότητα στη διαιώνιση των στιλιστικών χαρακτηριστικών του μπαρόκ, του οποίου κύριος δάσκαλος ήταν ο Caravaggio.
Ανακηρυγμένη από τους μελετητές ως Caravaggesque, η Artemisia ακολούθησε το ύφος του διαμορφώνοντας παράλληλα τα δικά της αισθητικά χαρακτηριστικά. Κατάφερε, επομένως, όχι μόνο να συσχετίσει τον εαυτό της με έναν σπουδαίο καλλιτέχνη, αλλά να συνυπάρξει ισάξια μαζί του.
Σημαντική κατάκτησή της είναι και ότι υπήρξε η πρώτη γυναίκα που έγινε μέλος της Accademia del Disegno, που είχε ιδρύσει ο Giorgio Vasari, στη Φλωρεντία. Η ιδιότητα του μέλους στην Accademia del Disegno ήταν μια τιμή που απένειμαν μόνο σε ήδη αναγνωρισμένους ανεξάρτητους καλλιτέχνες.
Πλέον, αυτή η γυναίκα αναγνωριζόταν επίσημα ως καλλιτέχνης από ένα επίσημο ίδρυμα, ανοίγοντας τον δρόμο στη γυναικεία καλλιτεχνική φωνή, η οποία έως τότε ήταν αποσιωπημένη ή παραγνωρισμένη.
Το έργο της «Η Ιουδήθ Αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη» ήταν πράγματι το breakthrough της, αλλά δεν επαναπαύτηκε στις δάφνες της μετά την επιτυχία του. Παρήγαγε διάφορα έργα τέχνης για τους Μεδίκους, την ισχυρότερη ιταλική οικογένεια του 16ου αιώνα, ενισχύοντας περαιτέρω τους δεσμούς της με το καλλιτεχνικό δίκτυο.
Η Gentileschi σπάει το στερεότυπο της γυναίκας καλλιτέχνιδας που ασχολείται με τη ζωγραφική για να εξωτερικεύσει τα παγιδευμένα συναισθήματά της. Σε αντίθεση με τις άλλες γυναίκες καλλιτέχνιδες του 17ου αιώνα, δεν καταπιάστηκε με νεκρές φύσεις ή προσωπογραφίες.
Ειδικεύτηκε στην ιστορική ζωγραφική, όπως οι περισσότεροι άνδρες καλλιτέχνες της εποχής της. Η τραγική εμπειρία του βιασμού της μπορεί όντως να αποτέλεσε έμπνευση για την καριέρα της. Ο πίνακας της «Ιουδήθ», ωστόσο, φιλοτεχνείται από ένα σχολαστικό, αδιάφορο, ψυχρό αποτέλεσμα.
Βέβαια, επειδή ήταν γυναίκα, έπρεπε να εργαστεί όχι μόνο ως ζωγράφος αλλά και ως μάνατζερ, πάτρωνας και αντιπρόσωπος του έργου της. Παρ’ όλα αυτά, μετέτρεψε όλες τις προκλήσεις που αντιμετώπισε σε δυνατότητες επιτυχίας.
Το 1638 μάλιστα, ο Κάρολος Α′ την κάλεσε στο Λονδίνο ώστε να εργαστεί για εκείνον προσωπικά. Εκεί η Gentileschi ζωγράφισε το πιο πρωτότυπο έργο της. Στην «Αυτοπροσωπογραφία, Αλληγορία της Ζωγραφικής» απεικονίζει τον εαυτό της ως μια δυναμική, στιβαρή φιγούρα, όπως οι γυναίκες που κρατούν τον Ολοφέρνη. Αντί για σπαθί, είναι οπλισμένη με πινέλο και καμβά. Έτσι, αιώνες πριν από τον φεμινισμό, η Gentileschi κινείται στον χρόνο με εξαιρετική ευχέρεια, δημιουργώντας την εικόνα της ως ηρωίδας της ίδιας της ζωής της.
Η Πρώτη Αναγνωρισμένη Ζωγράφος
Σήμερα η Gentileschi αναγνωρίζεται ως μια από τις πρώτες (αν όχι η πρώτη) γυναίκες καλλιτέχνιδες στην ιστορία της τέχνης. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, καθώς η κοινωνία μας συνεχίζει να παράγει φαινόμενα μισογυνισμού και διακρίσεων, είναι απαραίτητο να αυξηθούν οι φωνές των γυναικών που διεκδικούν την ανεξαρτησία τους.
Η τέχνη αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας μέσω του οποίου αντανακλάται η επικρατούσα κοινωνική σύμβαση. Με την επαναφορά της υστεροφημίας της Gentileschi υπενθυμίζουμε την ιδιαιτερότητα και πολυπλοκότητα της γυναικείας φύσης, καθώς και ότι η προκατάληψη κατά των γυναικών είναι μια πολύ παλιά ιστορία.
Η Artemisia Gentileschi, μπροστά στον καμβά της, είναι πρώτα καλλιτέχνιδα και μετά γυναίκα. Έτσι, αποδεικνύει ότι μια γυναίκα μπορεί να κάνει «σπουδαία τέχνη» που δεν αλλοιώνεται από το συναίσθημα, αλλά οδηγείται από αυτό.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land – στο οποίο μπορείτε να κάνετε την εγγραφή σας εδώ:
Ιστορίες Φαντασμάτων και Γυναικείας Ερωτικής Επιθυμίας από την Αρχαιότητα
