Τις προάλλες, σε ένα μουσικό site που ακολουθώ, βρήκα ένα διασκεδαστικό βιντεάκι κι αμέσως σκέφτηκα πως αξίζει να το μοιραστώ μαζί σας και -επί τη ευκαιρία- να γράψω κι ένα μικρό αφιέρωμα στο ρυθμό. Στην κινητήριο δύναμη της μουσικής, αλλά και της ίδιας της ζωής.
Στο Ρυθμό Λοιπόν
Ας ξεκινήσω από τα γενικά. Ο ρυθμός αποτελεί φυσικό φαινόμενο και συνδέεται άμεσα με την έννοια του χρόνου. Οι αρχαίοι Έλληνες μάλιστα υποστήριζαν ότι είναι “η διευθύνουσα αρχή του σύμπαντος”, το οποίο είναι οργανωμένο σε επαναλαμβανόμενες σταθερές (ημέρα-νύχτα, διαδοχή των εποχών, φάσεις της σελήνης, κύκλος της ζωής κ.λπ.). Αλλά και το ανθρώπινο σώμα λειτουργεί βάσει συγκεκριμένων βιολογικών ρυθμών, κάποιοι εκ των οποίων είναι καθοριστικοί για την ύπαρξή του.
Τα πρώτα ρυθμικά ερεθίσματα τα λαμβάνουμε ήδη από την εμβρυακή μας κατάσταση: είναι οι χτύποι της καρδιάς και οι ανάσες της μητέρας, ενώ μεγαλώνοντας στήνουμε τη ζωή μας ρυθμικά, με επαναλαμβανόμενες ρουτίνες και συνήθειες που ταιριάζουν στις ανάγκες και την προσωπικότητά μας.
Ο ρυθμός, ως ανθρώπινο δημιούργημα, διέπει τις επιστήμες αλλά και τις τέχνες. Συνήθως τον αντιλαμβανόμαστε αισθητικά, αλλά αν εξοικειωθούμε μαζί του, τον καλλιεργήσουμε και τον εξελίξουμε, τον ανακαλύπτουμε και διαισθητικά. Γίνεται βίωμα σωματικό και ψυχικό.
Προσωπικά, αναγνωρίζω τον ρυθμό των έργων τέχνης που μου ταιριάζουν, στη συγκίνηση, την ευεξία και την ισορροπία που μου δημιουργούν. Δεν μπορώ να το εξηγήσω καλύτερα, αλλά μου αρέσει αυτό που έχει γράψει ο Bruno Walter στο βιβλίο του “Περί Μουσικής”, πως “η χαρά που μας προκαλεί ο ρυθμός ίσως να εκφράζει κάτι από την αρχέγονη, γενεσιουργό χαρά που κινεί ρυθμικά τους κόσμους”.
Στη μουσική ο ρυθμός αποτελεί πρωταρχικό, δομικό στοιχείο. Οι μελωδίες και οι αρμονίες μιας μουσικής σύνθεσης είναι οπωσδήποτε τακτοποιημένες σε ομοιόμορφα ρυθμικά σχήματα ορισμένης διάρκειας (τα “μέτρα”). Κι όπως οι λέξεις έχουν τονισμένες και άτονες συλλαβές, έτσι και τα μέτρα περιέχουν “ισχυρoύς” (τονισμένους) και “ασθενείς” παλμούς (τους “χρόνους”). Ρυθμικά φαινόμενα όπως η “συγκοπή” και ο “αντιχρονισμός” αντιστρέφουν προσωρινά τους τονισμούς, νοστιμεύοντας τις συνθέσεις αλλά γενικά, ο πρώτος παλμός ενός μουσικού μέτρου είναι πάντα “ισχυρός”.
Λίγη Εθνομουσικολογία
Όχι όμως παντού. Οι αφρικανικοί λαοί για παράδειγμα, αγαπούν την πολυρυθμία και ανατρέπουν τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Ο εθνομουσικολόγος Erich Moritz von Hornbostel το 1928 έγραψε μια μελέτη στην οποία δίνει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εξήγηση. Στην Αφρική, η έννοια του ρυθμού υπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένη με την κίνηση και μόνο έτσι γινόταν αντιληπτή. Με τη βοήθεια κρουστών οργάνων ή απλά με παλαμάκια, ο αφρικανικός ρυθμός προκύπτει υποχρεωτικά από μια διπλή κίνηση των χεριών: άρση και κρούση.
Τα πρώτα ρυθμικά ερεθίσματα τα λαμβάνουμε ήδη από την εμβρυακή μας κατάσταση: είναι οι χτύποι της καρδιάς και οι ανάσες της μητέρας
Στην πρώτη (άρση) τα χέρια σηκώνονται χαλαρά ενώ στη δεύτερη (κρούση) πέφτουν ενεργητικά στο κρουστό (ή μεταξύ τους) δημιουργώντας ήχο. Διακρίνετε τη διαφορά; Στην ευρωπαϊκή μουσική ο ρυθμός ξεκινά ως ακουστικό ερέθισμα με ήχο και μάλιστα τονισμένο. Στην Αφρική προηγείται η ρυθμική κίνηση που είναι άηχη και φαινομενικά άτονη. Ωστόσο, αποτελεί την απαραίτητη “εισπνοή” ενέργειας που εκτονώνεται στην ηχητική κρούση που ακολουθεί. Άρα, ο ήχος δημιουργείται από τον ρυθμό.
Αυτή την υπέροχη ρυθμική άποψη “πέρασαν” οι Αφρικανοί στη Δύση όταν έφτασαν ως σκλάβοι στην Αμερική. Κρατώντας ζωντανή τη μουσική παράδοση και με εφόδιο την εκπληκτική αίσθηση του ρυθμού τους, οι Αφροαμερικανοί έβαλαν τα πρώτα λιθαράκια στην ιστορία της αμερικανικής μουσικής με τα spirituals (λαϊκά τραγούδια θρησκευτικού κυρίως περιεχομένου) και τα blues (τραγούδια για τα βάσανα της δουλείας), που με τη σειρά τους οδήγησαν στη gospel μουσική, τη ragtime, τη jazz. Σε όλα τα παραπάνω είδη, ο “upbeat”-“ανάποδος” ρυθμός είναι βασικό χαρακτηριστικό. Και η αλήθεια είναι πως αυτές οι μουσικές είναι φτιαγμένες για να τονίζονται έτσι. Δεν ρέουν, δεν “γκρουβάρουν” διαφορετικά.
Τα Μαγικά του Harry Connick Jr.
Κι εδώ κολλάει το βίντεο που ανέφερα στην αρχή, όπου παρακολουθούμε τον Harry Connick Jr. να ερμηνεύει ζωντανά το χαρούμενο jazz-swing τραγούδι του “Come By Me”. Το κοινό συνοδεύει με ρυθμικά παλαμάκια στον 1ο και 3ο “χρόνο” κάθε τετραμερούς μέτρου. Χμμ… το κομμάτι ακούγεται άνευρο και ολίγον τι βαρετό. Ο καλλιτέχνης δεν το αφήνει έτσι.
Προσθέτει έναν επιπλέον “χρόνο” στο σόλο αυτοσχεδιασμό του κι έτσι, χωρίς να διακόψει ούτε το κοινό ούτε το τραγούδι, καταφέρνει έξυπνα και κομψά να “αντιστρέψει” το ρυθμικό χειροκρότημα που τώρα τονίζει σωστά τον 2ο και 4ο χρόνο. Ακούστε, αφεθείτε στο ρυθμό, και παρατηρήστε πώς στο 39” (που ο Harry κάνει το “μαγικό” του) ξαφνικά η αίσθηση αλλάζει και η μουσική απογειώνεται ρυθμικά!
Γιατί, όπως και να το κάνουμε, it don’t mean a thing, if it ain’t got that swing! (αλήθεια εδώ, αναγνωρίζετε πού γυρίζει σε upbeat ο ρυθμός;)
