Ο σκοπός των περισσότερων ταξιδιών μου είναι η αναψυχή. Να περάσω καλά, να φάω νόστιμα και να μάθω κάτι για τον τοπικό πολιτισμό. Υπήρξε όμως και ένα που είχε διαφορετικό χαρακτήρα: σε αυτό ήθελα να βιώσω τα επακόλουθα ενός πολέμου που με στοίχειωσε όταν ήμουν μικρό παιδί. Να δω από κοντά αυτό που έβλεπαν στην τηλεόραση καθημερινά όλοι όσοι μεγάλωσαν τη δεκαετία του ’90. Ένα μέρος όπου, όπως είχαν τραγουδήσει κάποτε οι δικοί μας Magic de Spell, πήγαινε διακοπές μόνο ο θάνατος.
Μάθαμε το Σαράγεβο στο σχολείο σαν το μέρος όπου ξεκίνησε ο Α′ Παγκόσμιος Πόλεμος, μετά τη δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας. Σταυροδρόμι πολιτισμού, στην πορεία των χρόνων η όμορφη αυτή πόλη έγινε σημείο αναφοράς τόσο για ορθόδοξους Σέρβους όσο και για μουσουλμάνους Βοσνιακούς.
Προς το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, μετά την αναίμακτη πτώση του τείχους και την αρχικά φαινομενικά ήρεμη διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας, αναδείχθηκε στην επιφάνεια ο εθνικός διχασμός στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, κάτι που οδήγησε στη μεγαλύτερη σε διάρκεια πολιορκία πρωτεύουσας στη σύγχρονη ιστορία (σχεδόν 4 χρόνια). Σε μια περίοδο που επικρατούσε ευμάρεια και αισιοδοξία για το μέλλον, ξαφνικά η Ευρώπη και όλος ο σύγχρονος δυτικός κόσμος είδε στη γειτονιά της ένα έθνος να κατασπαράζεται εκ των έσω.
Επέλεξα εσκεμμένα να μείνω στο πιο κεντρικό και μεγάλο ξενοδοχείο, αυτό που στέγαζε τα διεθνή ΜΜΕ κατά τα χρόνια της πολιορκίας. Προσπαθώ να φανταστώ πώς ήταν να είσαι δημοσιογράφος εν μέσω ενός πολέμου, πολλές φορές χωρίς ρεύμα ή τρόφιμα, συνεργαζόμενος με ανθρώπους από άλλα μέρη του κόσμου, μεταδίδοντας μια εικόνα που μόνο εσύ έβλεπες. Μια νησίδα πολιτισμού μέσα στο μαύρο σκοτάδι.
Από το παράθυρο του δωματίου μου έχω θέα το κτίριο του κοινοβουλίου, το οποίο κάποτε είχε τυλιχτεί στις φλόγες, ανακατασκευασμένο από τη Δομοτεχνική με χορηγία της ελληνικής κυβέρνησης, με το νέο του πλεον όνομα: «Κτίριο Φιλίας Ελλάδας-Βοσνίας».
Η διεθνής κοινότητα, σε μια άνευ προηγουμένου προσπάθεια, διέθεσε μεγάλα κονδύλια ανθρωπιστικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της πόλης. Ένα άλλο ενδιαφέρον κτίριο είναι η εθνική βιβλιοθήκη, ένα κλασικό δείγμα αυστροουγγρικής αρχιτεκτονικής, το οποίο είχε καταστραφεί συθέμελα μαζί με το περιεχόμενό του, αποδεικνύοντας ότι σε έναν πόλεμο ο πολιτισμός είναι ένας από τους μεγαλύτερους χαμένους. Αφότου αναδείχθηκε μέσω του τσελίστα του Σαράγεβο, ανακατασκευάστηκε 18 χρόνια αργότερα με χορηγία της αυστριακής κυβέρνησης.
Σε μεγάλο βαθμό, η πρωτεύουσα έχει καλύψει –εξωτερικά τουλάχιστον– τα σημάδια του πολέμου. Κάποιος μπορεί να κάνει τη βόλτα του, να ψωνίσει στα σοκάκια της παραδοσιακής μουσουλμανικής αγοράς και στα σύγχρονα mall, ή να θαυμάσει τη θέα από τον πύργο Avaz. Αν όμως κοιτάξει πιο προσεκτικά, όλα όσα συνέβησαν 30 χρόνια πριν είναι εκεί.
Η sniper alley, ο γεμάτος σκοπευτές δρόμος που χώριζε τις δύο πλευρές, αποτελείται ακόμα και σήμερα από κτίρια στα οποία είναι πρόχειρα καλυμμένα τα σημάδια από τις σφαίρες. Τα «τριαντάφυλλα» του Σαράγεβο, ίχνη από οβίδες στα πεζοδρόμια, έχουν μειωθεί κατά πολύ, κάποια όμως έχουν μείνει. Ο Πύργος της Τηλεόρασης στο βουνό στέκει μισοδιαλυμένος, θυμίζοντας τον βομβαρδισμό του σε live μετάδοση. Στην αγορά τα σουβενίρ είναι στιλό φτιαγμένα από σφαίρες, κάτι που δεν έχω ξαναδεί.
Σε αντίθεση με άλλες αμφιλεγόμενες περιοχές, η πόλη δεν αρνείται το παρελθόν της. Αρκετά μουσεία αναδεικνύουν κομμάτια της πρόσφατης ιστορίας της, δημιουργώντας ένα παζλ που διατρέχει όλους τους τομείς της σύρραξης. Στο Μουσείο για την Πολιορκία της Πόλης μπορεί κάποιος να πάρει μια ιδέα για το πώς ήταν η ζωή αυτές τις 1.425 ημέρες.
Από τα πιο χαρακτηριστικά θέματα είναι τα καλλιστεία για την επιλογή της «Μις Σαράγεβο 1993», που έγιναν υπογείως και προβλήθηκαν τηλεοπτικά σε όλο τον κόσμο. Οι νικήτριες στο τέλος σηκώνουν ένα ανατριχιαστικό πανό που γράφει «don’t let them kill us». Το περιστατικό ενέπνευσε τους U2 να δημιουργήσουν ένα ντοκιμαντέρ και ένα τραγούδι (αργότερα ερμηνεύτηκε και από τον Luciano Pavarotti, το οποίο ο Bono έχει χαρακτηρίσει ως το αγαπημένο του στην ιστορία του συγκροτήματος.
Στο Μουσείο των Εγκλημάτων κατά της Ανθρωπότητας παρουσιάζεται η πιο σκοτεινή πλευρά του πολέμου, που κόστισε τη ζωή σε περίπου 100.000 ανθρώπους. Βλέπω εικόνες θανάτου αλλά και εικόνες από τη γειτονιά μου στη Χάγη, εκεί όπου θα δικάζονταν χρόνια μετά οι εγκληματίες πολέμου. Ένας από αυτούς, ο Ratko Mladic, μου θυμίζει μια σχετικά χαλαρή συνέντευξη που είχε δώσει στον δικό μας Βλάσση Μπονάτσο, σε μια εποχή που βλέπαμε τον κόσμο πολύ διαφορετικά.
«Κάθομαι κάτω από το δέντρο παρέα με τον φίλο μου και κοιτάζω τα χρώματα της φύσης. Πράσινο το χρώμα των φύλλων. Μπλε το χρώμα του ουρανού. Κόκκινο το χρώμα του φίλου μου όταν η οβίδα έσκασε στο κεφάλι του».
Στην έκθεση «11/07/95» αναλύονται με λεπτομέρεια που κόβει την ανάσα οι στρατηγικές κινήσεις και τα λάθη του ΝΑΤΟ και του ΟΗΕ που οδήγησαν στη γενοκτονία περίπου 9.000 αμάχων στη Σρεμπρένιτσα. Στο τέλος επιλέγω να πάω στο Μουσείο των Παιδιών του Πολέμου. Εκθέματα παιδιών που έχασαν τη ζωή τους ή φίλων τους που τους αποτίουν φόρο τιμής. Ένα κείμενο-έκθεση θα μου αποτυπωθεί στη μνήμη: «Κάθομαι κάτω από το δέντρο παρέα με τον φίλο μου και κοιτάζω τα χρώματα της φύσης. Πράσινο το χρώμα των φύλλων. Μπλε το χρώμα του ουρανού. Κόκκινο το χρώμα του φίλου μου όταν η οβίδα έσκασε στο κεφάλι του».
Έξω από την πόλη, ανάμεσα στα πυκνά χιονισμένα πεύκα, βλέπω διαλυμένα σπίτια να ανακατασκευάζονται σε πολυτελή διαμερίσματα. Το αεροδρόμιο, που κατά τη διάρκεια του πολέμου μετέφερε 13.600 πτήσεις με ανθρωπιστική βοήθεια, κρύβει από κάτω του το «τούνελ της ελπίδας», που βοήθησε ανθρώπους να διαφύγουν την πολιορκία ή να φέρουν προμήθειες στους αποκλεισμένους.
Στο βουνό, κατεστραμμένα απομεινάρια από τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς του 1984 και δίπλα ένα βομβαρδισμένο κτίριο στέκεται μάρτυρας της τελικής επίθεσης του ΝΑΤΟ (επιχείρηση Deliberate Force), που οδήγησε στη λήξη του πολέμου.
Στους δρόμους προς τα ανατολικά βλέπω σερβικές σημαίες, κάτι που μου θυμίζει πώς τελείωσε όλο αυτό, με την υπογραφή συνθήκης για την ύπαρξη δύο διαχωρισμένων κοινοτήτων στην ίδια χώρα. Λίγο πριν πέσει ο ήλιος, στέκομαι πάνω σε έναν λόφο με θέα όλη την πόλη. Μπροστά μου, στην πλαγιά, σαν εικόνα απο ταινία, οι τάφοι αυτών που θυσιάστηκαν για να υπερασπιστούν τους υπόλοιπους, βουβή υπενθύμιση του πραγματικού κόστους αυτού του πολέμου.
Περπατώντας στους δρόμους του κέντρου βλεπω ηλικιωμένους να παίζουν υπαίθριο σκάκι και νεότερους να κάθονται σε καφέ. Η ανεργία μετά τον πόλεμο είχε εκτιναχθεί στο 50%, η μεγαλύτερη τότε στον κόσμο. Πολύς κόσμος έφυγε για να ξεχάσει. Ανάμεσά τους και η Mις Σαράγεβο, η οποία παντρεύτηκε Ολλανδό ρεπόρτερ και σήμερα κατοικεί μόνιμα στο Άμστερνταμ.
Άλλοι έφυγαν αναζητώντας δουλειά. «Η κυρία Merkel αποτελούσε για χρόνια τον ΟΑΕΔ μας», μου λέει η ξεναγός. Στα λόγια της διακρίνω ένα γλυκόπικρο παράπονο. Για τις νέες γενιές, που δεν πρόλαβαν να ζήσουν τίποτα από όλα αυτά και θα έχουν ένα καλύτερο μέλλον κάπου μακριά.
Οι μεγαλύτεροι μένουν πίσω στην πατρίδα να διαχειριστούν τα τραύματά τους και να τη βοηθήσουν ώστε να ξαναβρεί όλα αυτά που χάθηκαν. Ξέρουν καλύτερα από όλους εμάς ότι η ζωή είναι ένα δώρο που δεν είναι δεδομένο και ζουν τη καθημερινότητα με τις μικρές χαρές και λύπες της, κοιτώντας μπροστά. Κάπου όμως, στα βάθη του μυαλού και της ψυχής τους, υπάρχει ένας αβάσταχτος πόνος που θα τους συνοδεύει για πάντα.
***
Ο τίτλος του άρθρου είναι εμπνευσμένος από τους στίχους του τραγουδιού «Sarajevo (Φώναξε)» των Magic De Spell:
Δεν ανοίγω τα μάτια μου καν / Διασχίζω τον κόσμο και φλέγομαι / Αν μ’ αγαπάς μη μιλάς / Άλλα ψέματα δεν τα ανέχομαι / Φώναξε η ζωή μας χάνεται, πάει / Διέλυσε τη σκόνη που σκεπάζει το φως / Ο θάνατος διακοπές στο Σαράγεβο πάει / Ξύπνησε, στις ειδήσεις τα βλέπεις και τρως.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Βουδαπέστη: Βαλκανικό Ταμπεραμέντο στην Καρδιά της Ευρώπης
