Ας υποθέσουμε ότι είστε αθλητές και έχετε να δώσετε έναν πολύ σημαντικό αγώνα σήμερα. Ας πούμε ότι είναι ένας αγώνας ποδοσφαίρου. Έχετε φορέσει την εμφάνιση του αγώνα και, φυσικά, δε λείπουν από αυτήν οι “τυχερές” σας κάλτσες! Ναι, αυτές που φορούσατε όταν κερδίσατε την περσινή χρονιά την άνοδο στην κατηγορία. Την άνοδο που, στην πραγματικότητα, κερδίσατε χάρη στις αθλητικές ικανότητες της ομάδας σας και θα την κερδίζατε ούτως ή άλλως, αν είχατε αυτή την τόσο καλή απόδοση, φορώντας οποιοδήποτε ζευγάρι κάλτσες.
O εγκέφαλος είναι μια “μηχανή” που προσπαθεί συνεχώς να συνδέσει την αιτία και το αποτέλεσμα. Στο παραπάνω σενάριο, η δράση του να φορέσετε το συγκεκριμένο ζευγάρι κάλτσες ενισχύθηκε από τη νίκη (θετικός ενισχυτής) που επήλθε την προηγούμενη φορά που τις φορέσατε. Το να φοράτε, δηλαδή, αυτές τις κάλτσες στους αγώνες, ενισχύθηκε κατά σύμπτωση, επειδή φτάσατε σε ένα σημαντικό επίτευγμα φορώντας τες. Η συμπτωματική ενίσχυση (adventitious or accidental reinforcement), αποτελεί φαινόμενο της συντελεστικής συμπεριφοράς, κατά το οποίο, η συχνότητα εμφάνισης μιας μορφής δράσης αυξάνεται από την επακόλουθη παρουσίαση ενός θετικού ενισχυτή ή τον επακόλουθο τερματισμό ενός αρνητικού ενισχυτή, χωρίς ωστόσο το ενισχυτικό γεγονός να ήλθε ως αποτέλεσμα αυτής της δράσης.
Ο ψυχολόγος B. F. Skinner, μελετώντας τη συμπεριφορά περιστεριών, εισήγαγε τον όρο προληπτική ή τελετουργική συμπεριφορά (superstitious behavior). Έτσι περιγράφουμε τη συντελεστική συμπεριφορά, η οποία διαμορφώνεται και διατηρείται από τη συμπτωματική ενίσχυση δράσεων, δηλαδή από την κατά σύμπτωση παρουσίαση θετικών ενισχυτών ή τον κατά σύμπτωση τερματισμό αρνητικών ενισχυτών.
Στα πειράματα του Skinner, κάθε περιστέρι λάμβανε τροφή στην ειδικά διαμορφωμένη ταΐστρα του κλουβιού του, ανά τακτά, ρυθμισμένα από τον ερευνητή, χρονικά διαστήματα. Παρατηρήθηκε ότι τα περιστέρια αύξαναν τις δράσεις της συμπεριφοράς που είχε εμφανιστεί αμέσως πριν την παροχή της τροφής, στην προσπάθεια να φέρουν το ίδιο αποτέλεσμα. Αν για παράδειγμα, αμέσως πριν εμφανιστεί η τροφή, ένα περιστέρι κουνούσε έντονα τα φτερά του, τότε η δράση “έντονο κούνημα φτερών” αυξανόταν σε συχνότητα, επειδή το περιστέρι είχε την πεποίθηση ότι το “έντονο κούνημα φτερών” έφερε την παρουσίαση της τροφής. Ο Skinner εξηγώντας το φαινόμενο, έγραψε: “το πουλί συμπεριφέρεται σαν να υπήρχε αιτιώδης σχέση μεταξύ της συμπεριφοράς του και της παρουσίασης του φαγητού”.
Το παράδοξο με την τελετουργική συμπεριφορά των αθλητών, έχει να κάνει με το γεγονός ότι συχνά, φαίνεται να βοηθάει στην καλή απόδοση. Η εξήγηση που προτείνεται για αυτό είναι ότι αποδίδουμε καλύτερα, όταν θεωρούμε ότι έχουμε αίσθηση ελέγχου
Επιστρέφοντας στον αθλητικό χώρο, είναι σημαντικό στο σημείο αυτό να επισημάνουμε το διαχωρισμό μεταξύ προληπτικής συμπεριφοράς και ρουτίνας, πριν την εκτέλεση της αθλητικής δραστηριότητας. Στις ρουτίνες (routines) μπορεί να ανήκουν οι ασκήσεις αναπνοής, είτε οι διατροφικές συνήθειες του αθλητή. Γενικότερα, οι ρουτίνες αφορούν τη συστηματική πνευματική και πρακτική προετοιμασία του αθλητή, με σκοπό την αποδοτική αθλητική επίδοση.
Ορισμένες έρευνες υποστηρίζουν ότι οι αθλητές είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στην προληπτική συμπεριφορά. Μπορεί να επιλέγουν συγκεκριμένα ρούχα, να διαθέτουν συγκεκριμένες κινήσεις που πραγματοποιούν με συγκεκριμένη σειρά, είτε να τοποθετούν τα πράγματά τους σε συγκεκριμένη θέση στα αποδυτήρια πριν από τους αγώνες τους.
Ο ανθρωπολόγος Bronislaw Malinowski υποστήριξε, έπειτα από σχετική έρευνα στη συμπεριφορά των ψαράδων στα νησιά Trobriand, ότι, όταν για ένα άτομο τα αποτελέσματα είναι σημαντικά και οι καταστάσεις αβέβαιες, η τελετουργική συμπεριφορά αυξάνεται. Πιθανώς, αυτός είναι ένας τρόπος με τον οποίο προσπαθούμε να αποκτήσουμε κάποιον έλεγχο στις καταστάσεις που μοιάζουν ανεξέλεγκτες. Και οι αθλητικές δραστηριότητες είναι κατ’ εξοχήν τέτοιες καταστάσεις.
Το παράδοξο με την τελετουργική συμπεριφορά των αθλητών, έχει να κάνει με το γεγονός ότι συχνά, φαίνεται να βοηθάει στην καλή απόδοση. Η εξήγηση που προτείνεται για αυτό είναι ότι αποδίδουμε καλύτερα, όταν θεωρούμε ότι έχουμε μια αίσθηση ελέγχου, ενώ ταυτόχρονα, αισθανόμαστε περισσότερο αισιόδοξοι για ένα επιτυχές αποτέλεσμα. Νιώθουμε πιο άνετα, παίζουμε χωρίς άγχος και το αποτέλεσμα -κάποιες φορές- έρχεται. Αυτό βέβαια, δε σημαίνει ότι πρέπει να ακολουθούμε μια προληπτική συμπεριφορά, πιστεύοντας στο φαινομενικό αποτέλεσμα που ίσως έρθει. Για να κερδίσουμε οποιονδήποτε αγώνα, ο καλύτερος τρόπος είναι να πιστέψουμε στις ικανότητές μας, να μην υποτιμήσουμε ποτέ τον αντίπαλο και φυσικά, να προπονηθούμε.
