Το γεγονός ότι οι γυναίκες αποτελούν την πλειονότητα των φοιτητών στις αρχιτεκτονικές σχολές και τη μειονότητα στις διοικητικές θέσεις του επαγγέλματός τους καθιστά το συγκεκριμένο αφιέρωμα επιτακτική ανάγκη.
Πολυεπίπεδη σκέψη, διαίσθηση, ενσυναίσθηση, αρμονία. Είναι μερικές λέξεις γένους θηλυκού που μπορούν να «εμπλουτίσουν» την εμπειρία των πιο δημιουργικών επαγγελμάτων, ένα από αυτά και του αρχιτέκτονα. Τέσσερις διακεκριμένες Ελληνίδες αρχιτέκτονες, συγκεκριμένα η Ρία Βογιατζή (Elastic Architects), η Ρένα Σακελαρίδου (Sparch Architects), η Aσπασία Τάκα (Taka + Partners) και η Μαρίκα Μαυρολέων (A&M architects), συζητούν με την αθηΝΕΑ υπό τον συντονισμό του Θανάση Διαμαντόπουλου για αυτές τις διαφορετικές όψεις της σχέσης που μπορεί να έχει το φύλο με την εργασία τους.
Οι γυναίκες αρχιτέκτονες σχολιάζουν θέματα όπως η ύπαρξη ή όχι διαφορών ανάμεσα στα δύο φύλα, ή η ύπαρξη θηλυκών αρχών ή αξιών, καθώς και για το X-File της αρχιτεκτονικής που θέλει γυναικοκρατούμενα αμφιθέατρα και ανδροκρατούμενες διοικητικές θέσεις.
Υπάρχουν γυναικείες αρχές και αξίες στην αρχιτεκτονική και, αν ναι, ποιες είναι αυτές;
Aσπασία Τάκα (αρχιτέκτων μηχανικός και creative director, ιδρύτρια του γραφείου Taka + Partners):
«Η άρτια αρχιτεκτονική σύνθεση, η αισθητική και το design θεωρώ ότι δεν μπορούν να προσδιοριστούν από το φύλο, έχουν να κάνουν με τον αρχιτέκτονα ως επιστήμονα και ως άνθρωπο. Σχετίζεται με την κοσμοθεωρία και την ψυχοσύνθεση κάθε ατόμου. Είμαι λάτρης της διαφορετικότητας και πιστεύω στη μοναδικότητα κάθε ανθρώπου. Αυτό νομίζω είναι το κλειδί της επιτυχίας στην αρχιτεκτονική, ότι κάθε αρχιτεκτονική ιδέα είναι ξεχωριστή και περιέχει την ψυχή του δημιουργού της, ανεξαρτήτως φύλου. Είναι εύκολα αντιληπτό αν σκεφτεί κανείς ότι, αντικρίζοντας κάποιο έργο, δεν θα αναρωτηθείς αν το σχεδίασε άνδρας ή γυναίκα, αλλά θα επικεντρωθείς στο αποτέλεσμα της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Επομένως η δημιουργία είναι ανεξάρτητη φύλου.
«Τα αρχιτεκτονικά γραφεία υποστηρίζονται παραδοσιακά από γυναίκες δυναμικές, με φρέσκες ιδέες και προοπτικές υψηλών προδιαγραφών. Ωστόσο, δεν υπάρχει μεγάλη προβολή της δουλειάς τους και της ισχυρής τους θέσης».
Οι ικανότητες, το ταλέντο, τα βιώματα και οι γνώσεις κάθε αρχιτέκτονα λειτουργούν ανεξάρτητα από το φύλο του. Σημαντικό ρόλο σε έναν αρχιτέκτονα παίζει η διάθεση για εργασία, η αντίληψη, η ευελιξία, όπως και ο μηχανισμός αντιμετώπισης δυσκολιών και προκλήσεων. Οι αρχές και αξίες κάθε δημιουργού είναι αποτέλεσμα βαθιάς ενδοσκόπησης και καθημερινής τριβής με το υπέροχο αντικείμενο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας».
Ο 21ος αιώνας θα ήταν ίσως πιο ειρηνικός αν καταλάμβαναν τα ηγετικά πόστα περισσότερες γυναίκες. Η αρχιτέκτονας από τη Θεσσαλονίκη σχετικά με αυτό
σχολιάζει:
«Θεωρώ ότι η γυναικεία ματιά μπορεί να αποδώσει εις βάθος όλες τις λεπτομέρειες μιας συνθετικής διαδικασίας, καθώς οι γυναίκες διακρίνονται για την πολυεπίπεδη σκέψη τους. Οι γυναίκες καθημερινά καταφέρνουν με μεγάλη επιτυχία να ισορροπούν ανάμεσα σε όλους τους ρόλους που έχουν κληθεί να φέρουν εις πέρας. Οπότε πιστεύω σε εμάς, πιστεύω στο γυναικείο φύλο και στο γεγονός ότι τώρα χρειάζονται, περισσότερο από ποτέ, οι γυναίκες σε θέσεις εξουσίας».
Το παράδοξο είναι ότι στις αρχιτεκτονικές σχολές στατιστικά το 80% είναι γυναίκες, ενώ μετά την αποφοίτηση παρατηρείται μια σημαντική μείωση εκπροσώπησης των γυναικών. Αυτή η τάση αντιστρέφεται υπέρ των γυναικών, σύμφωνα με την επικεφαλής των Taka+Partners:
«Όταν οι γυναίκες καταλαμβάνουν ηγετικές θέσεις, αξιοποιούν ένα διαφορετικό σύνολο δεξιοτήτων, που περιλαμβάνει ευφάνταστες ιδέες και, κυρίως, δομικές και πολιτισμικές διαφορές που μπορούν να οδηγήσουν σε νέες προοπτικές».
«Παγκοσμίως οι γυναίκες σε όλους τους τομείς, και πιο συγκεκριμένα στον τομέα της αρχιτεκτονικής, κερδίζουν καθημερινά έδαφος. Τα αρχιτεκτονικά γραφεία υποστηρίζονται παραδοσιακά από γυναίκες δυναμικές, με φρέσκες ιδέες και προοπτικές υψηλών προδιαγραφών. Ωστόσο αντιλαμβάνομαι πως, ενώ αυτό αποτελεί γεγονός, δεν υπάρχει μεγάλη προβολή της δουλειάς τους και της ισχυρής τους θέσης. Ευελπιστώ κάθε μέρα να προβάλλεται η δυναμική και η συμμετοχή τους περισσότερο».
Mαρίκα Μαυρολέων (design operations manager του μεγάλου γραφείου A&M architects):
«Πιστεύω πως όσοι έχουν επιλέξει και αγαπήσει την αρχιτεκτονική, είτε άνδρες είτε γυναίκες, έχουν ως κοινό στοιχείο τη φαντασία, την αγάπη για την τέχνη, αλλά και μια πολύπλευρη σκέψη που μπορεί να προσαρμοστεί εύκολα, ανάλογα με το πρόβλημα που θέλει να λύσει. Αυτό δεν νομίζω ότι διαφοροποιείται ιδιαίτερα μεταξύ φύλων, πάρα μόνο στον τρόπο χρήσης και χειρισμού αυτών των χαρακτηριστικών.
«Οι γυναίκες είναι πιο αναλυτικές, ενώ οι άνδρες αντιπροσωπεύουν αυτό που λέμε “the big picture”. Σε μια ομάδα όμως χρειάζονται και τα δύο skills».
Όντας γυναίκα αρχιτέκτονας και όσα χρόνια βρίσκομαι στον κόσμο της αρχιτεκτονικής, έχω δει ότι ο τρόπος προσέγγισης ενός προβλήματος ή μιας σχεδιαστικής άσκησης μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας είναι διαφορετικός, αλλά το αποτέλεσμα μπορεί να είναι ίδιο. Οι γυναίκες είναι πιο αναλυτικές, ενώ οι άνδρες αντιπροσωπεύουν αυτό που λέμε “the big picture”. Σε μια ομάδα όμως χρειάζονται και τα δύο skills, γι’ αυτό και τα δύο φύλλα μπορούν και συμπληρώνουν αρμονικά το ένα το άλλο. Δεν θα έλεγα όμως ότι ο ένας μπορεί να πετύχει κάτι που ο άλλος δεν μπορεί. Απλώς επιλέγει διαφορετικό τρόπο για να φτάσει στον στόχο του».
Σχετικά με το θέμα των γυναικείων αρχών ή αξιών στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα μας είπε:
«Η αρχιτεκτονική παγκοσμίως επιδιώκει να βελτιώσει και να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του χρήστη σε όλες τις τυπολογίες κτιρίων. Σε κάθε έργο, ως πρώτα βήματα, πρέπει να καταλάβουμε, να αναλύσουμε και να αναπαραστήσουμε μέσω του σχεδιασμού τις σταθερές αξίες και την ταυτότητα των χρηστών μας. Οι τρέχουσες τάσεις δείχνουν έντονη εστίαση στο ανθρωποκεντρικό και αφηγηματικό στοιχείο ενός έργου, ενώ ο σχεδιασμός χρησιμοποιεί το human-centric approach ως εργαλείο, επεκτείνοντας τα κριτήρια σχεδιασμού από τη γενικότερη αισθητική σε μια πιο παραγωγική και αρμονική ύπαρξη του χρήστη εντός του κτιρίου. Βασικό εργαλείο για τον στόχο αυτό είναι το design narrative, η ιστορία πίσω από το “γιατί” και η υποστήριξη της ιδέας που γεννιέται με απλά, καθημερινά λόγια.
Χρησιμοποιώντας την αφήγηση, οι αρχιτέκτονες είναι σε θέση να “προσγειώσουν” και να κάνουν πιο συγκεκριμένες τις αφηρημένες έννοιες που πολλές φορές
“ζουν” στα έργα μας. Επικαλούμενοι τη συναισθηματική πλευρά του ακροατή, η χρήση του storytelling στο design επανατοποθετεί το αντικείμενο του σχεδιασμού σε έναν συναισθηματικό χώρο και το κάνει αυτόματα πιο οικείο. Μιλάει, δηλαδή, για τις αξίες του χρήστη για τον οποίο προορίζεται το έργο, ενισχύοντας τις ανάγκες και την ταυτότητά του. Η αναλυτική σκέψη, αλλά και η αυξημένη συναισθηματική νοημοσύνη της γυναίκας, θεωρώ πως επιτρέπουν στην εξέλιξη αυτού του εργαλείου. Aυτό για εμένα, αλλά και για την Α&Μ, αποτελεί αξία και είναι μέρος του design process για όποιο έργο κι αν αναλάβουμε, μικρό ή μεγάλο».
Στο ερώτημα αν «ο 21ος αιώνας χρειάζεται περισσότερο από ποτέ γυναίκες σε θέσεις εξουσίας» μας απάντησε:
«Χαίρομαι πολύ να βλέπω γυναίκες σε δυναμικούς ρόλους, ειδικά σε θέσεις που παλαιότερα θεωρούνταν ανδρική υπόθεση. Αυτό σημαίνει ότι (με αργά βήματα) η κοινωνία αναγνωρίζει τα δυνατά χαρακτηριστικά που φέρνει κάθε φύλο στο τραπέζι και δεν επαναπαύεται μόνο με την ανδρική αντιπροσώπευση. Όταν οι γυναίκες καταλαμβάνουν ηγετικές θέσεις, αξιοποιούν ένα διαφορετικό σύνολο δεξιοτήτων, που περιλαμβάνει ευφάνταστες ιδέες και, κυρίως, δομικές και πολιτισμικές διαφορές που μπορούν να οδηγήσουν σε νέες προοπτικές. Άλλωστε τα τελευταία χρόνια το πρότυπο και τα χαρακτηριστικά του ιδανικού ηγέτη έχουν αρχίσει να αλλάζουν, πλησιάζοντας πιο κοντά στη λογική του “empath leadership”.
Οι εργαζόμενοι μιας εταιρείας ή τα μέλη μιας ομάδας έχουν μεγάλες προσδοκίες από αυτούς που ηγούνται, θέλουν να είναι τέλειοι και συχνά ξεχνούν ότι και αυτοί είναι άνθρωποι. Αλλά όσο πιο ανθρώπινος είναι κάποιος με τα μέλη της ομάδας του τόσο περισσότερη εμπιστοσύνη και ενσυναίσθηση παρέχει και αυτό δημιουργεί μεγαλύτερο κίνητρο και καλύτερες συνεργασίες. Αυτή η τάση, η δύναμη της ενσυναίσθησης δηλαδή, που έχει αναλυθεί από το Forbes μέχρι και τη McKinsey ως το βασικότερο χαρακτηριστικό ηγέτη του 2022, κατά ένα μεγάλο ποσοστό είναι βασικό χαρακτηριστικό της γυναίκας. Και ενώ μπορεί μέχρι πριν από λίγα χρόνια να μην ήταν αναγκαίο πρότυπο για θέσεις εξουσίας, σήμερα φαίνεται να είναι απαραίτητο skill. Ίσως δούμε περισσότερες γυναίκες σε ηγετικές θέσεις μέσα στα επόμενα χρόνια, δημιουργώντας μια καλή ισορροπία μεταξύ των φύλων. Άλλωστε, είπαμε ότι χρειαζόμαστε και των δύο τις δεξιότητες για ένα αρμονικό αποτέλεσμα».
Όσον αφορά την εκπροσώπηση του γυναικείου φύλου στην επαγγελματική ζωή είπε:
«Για να είμαι ειλικρινής, στην Α&Μ, ένα γραφείο με 70 περίπου μέλη σήμερα, το μεγαλύτερο ποσοστό αρχιτεκτόνων είναι γυναίκες. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλές από τις αιτήσεις που λαμβάνουμε καθημερινά, που σε ποσοστό 70% έρχονται από γυναίκες. Ενώ παλαιότερα υπήρχε μειωμένη εκπροσώπηση γυναικών στο επάγγελμα, ο αριθμός αυτός φαίνεται να βελτιώνεται, μια και η γυναίκα εδώ και πολλά χρόνια κυνηγάει ευκαιρίες ισάξιες των ανδρών, διεκδικεί πιο δυναμικά αυτό που θέλει και δεν επαναπαύεται. Μην ξεχνάμε βέβαια ότι και ο ρόλος του άνδρα αρχίζει και γίνεται πολυδιάστατος, υποστηρίζοντας το work-life balance και μοιραζόμενος πλέον τα καθήκοντα μιας οικογένειας με τη γυναίκα, που αφήνει χρόνο για επαγγελματική εξέλιξη και της ίδιας».
Καριέρα ή οικογένεια;
Το δίλημμα αυτό έχει φύλο και παραμένει άλυτο. Δύο διακεκριμένες αρχιτέκτονες ξαναστέλνουν αυτό το ερώτημα στη θέση που πραγματικά ανήκει: στο «χρονοντούλαπο» της ιστορίας του lifestyle των ’90ς.
Ρία Βογιατζή (συνιδρύτρια των Elastic architects, μαζί με τον Αλέξανδρο Ξένο, το 2003):
«Η οικογένεια και ο επαγγελματισμός αποτελούν ένα σύνολο και όχι επιμέρους καταστάσεις. Οι τρεις κόρες μου, η Νικόλ, η Ελένη και η Διονυσία, είναι ό,τι πιο σημαντικό έχω κάνει στη ζωή μου. Είναι εκείνες που μου δίνουν δύναμη να συνεχίζω στους ρυθμούς που κινούμαι σε καθημερινή βάση, με καταλαβαίνουν και ξέρουν πόσο πολύ αγαπώ την αρχιτεκτονική. Είμαι επίσης τυχερή γιατί ο συνεταίρος στη δουλειά μου είναι και “συνεταίρος” στη ζωή. Μάλιστα, ήταν ο Αλέξανδρος αυτός που με ενέπνευσε ώστε να σπουδάσω αρχιτεκτονική –είμαστε μαζί 22 χρόνια– και τον ευγνωμονώ γι’ αυτό.
«Θεωρώ ότι οι σύγχρονες γυναίκες έχουν τη δύναμη να ισορροπούν την οικογένεια και την εργασία τους σε οποιονδήποτε τομέα».
Έτσι λοιπόν οι δύο μου αγάπες –η οικογένειά μου και η αρχιτεκτονική– συνιστούν μια ισορροπία. Κάθε πρωί
ανυπομονώ να ξεκινήσω τη μέρα μου σχεδιάζοντας με την ομάδα μου τα έργα μας. Το βράδυ όμως, θέλω να πάω στο σπίτι και στα κορίτσια μου όσο πιο γρήγορα γίνεται. Με μια αγκαλιά όλα τα άλλα παύουν να έχουν πια τόσο μεγάλη σημασία! Για να τις βλέπω αρκετά, φροντίζω ώστε τα ταξίδια μου να είναι πάντα τις καθημερινές και μικρής διάρκειας – μια φορά έμεινα στο Τόκιο μόλις 14 ώρες, για να γυρίσω γρήγορα σπίτι μου!
Εν κατακλείδι, θεωρώ ότι οι σύγχρονες γυναίκες έχουν τη δύναμη να ισορροπούν την οικογένεια και την εργασία τους σε οποιονδήποτε τομέα και θέλω να πιστεύω ότι είμαι κι εγώ μια από αυτές τις γυναίκες που τόσο θαυμάζω».
Ρένα Σακελλαρίδου (καθηγήτρια στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΑΠΘ, ιδρυτικό μέλος του γραφείου SPARCH, με γραφεία στην Αθήνα –όπου το ανεξάρτητο, πολυβραβευμένο γραφείο της RS SPARCH έχει ισχυρή διεθνή παρουσία– και τη Θεσσαλονίκη):
«Ίσως να μην μπορούσα να πάρω μέρος στα ανδρικά αστεία στο boardroom, όπου συνήθως είμαι η μόνη γυναίκα, αλλά ποτέ δεν ένιωσα το φύλο μου ως εμπόδιο».
«Η αρχιτεκτονική είχε προτεραιότητα στη ζωή μου. Δεν θα μπορούσα να ισορροπήσω ανάμεσα σε αυτήν και την ευθύνη των
παιδιών. Υποθέτω ναι, αν ήμουν άνδρας. Όχι ως γυναίκα. Όχι στην Ελλάδα. Δύσκολη επιλογή όμως, με τίμημα. Νιώθω πως παιδιά μου είναι τα κτίρια και τα βιβλία μου. Υπάρχουν φορές που η σχέση μου με κάποιο κτίριό μου είναι σαν ερωτική. Αφοσιώνομαι, με παιδεύει, το λαχταρώ, χάνω τον ύπνο μου, βουτώ στα βαθιά και αναδύομαι. Τότε όλα τα άλλα μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα. Ίσως όμως πια να αναζητώ περισσότερη ισορροπία ανάμεσα στο προσωπικό και το επαγγελματικό. Μάλλον ωριμάζω».
Η ίδια εξομολογείται: «…προσωπικά, ίσως γιατί πολλές φορές προτιμώ να αγνοώ μια πραγματικότητα που μπορεί να με πληγώσει, δεν αισθάνθηκα ποτέ ότι ως γυναίκα είχα λιγότερες ευκαιρίες. Ίσως να μην μπορούσα να πάρω μέρος στα ανδρικά αστεία στο boardroom, όπου συνήθως είμαι η μόνη γυναίκα, αλλά ποτέ δεν ένιωσα το φύλο μου ως εμπόδιο. Ούτε τώρα, ούτε στα πρώιμα χρόνια, ούτε ως παιδί».
Και θεωρεί τις διαφορές των δύο φύλων στοιχείο που προσδίδει ομορφιά στη ζωή:
«Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες και αυτή είναι η ομορφιά του πράγματος».
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Δημιουργώντας «Συναντήσεις» κοιτάζοντας το Βυζαντινό Λουτρό στη Θεσσαλονίκη
