«Δεν θα πεθάνω ποτέ για τις ιδέες μου, γιατί μπορεί να κάνω και λάθος», έλεγε ο αθεόφοβος –κυριολεκτικά, καθότι άθεος, αλλά και μεταφορικά, με διάθεση θαυμασμού και όχι αποδοκιμασίας– Bertrand Russell, ένας από τους επιφανέστερους διανοούμενους του προηγούμενου αιώνα, βραβευμένος και με Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1950. Το έργο του είχε αντίκτυπο στη φιλοσοφία, στη γλωσσολογία, στα μαθηματικά, αλλά και στο παγκόσμιο κίνημα ειρήνης.
Γόνος μεγάλης αριστοκρατικής οικογένειας της Βρετανίας, ο φανατικός ειρηνιστής Russell δεν δίστασε να ασκήσει σκληρή κριτική όταν οι συμπατριώτες του αποφάσισαν να πείσουν τις ΗΠΑ να μπουν στο πλευρό τους στον Α′ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μάλιστα, καταδικάστηκε για αυτό, το 1918, σε φυλάκιση έξι μηνών. Ο Russell ήταν από την αρχή κατά του πολέμου, άποψη για την οποία είχε διωχθεί και από το κολέγιο στο οποίο δίδασκε – πρακτική γνώριμη, δυστυχώς, και στις μέρες μας.
Ο Russell δεν… σωφρονίστηκε κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του, δεν έκανε ποτέ εκπτώσεις σε αυτά που πίστευε. Ωστόσο, ευτυχώς –και για εκείνον και για εμάς–, δεν χρειάστηκε να θυσιαστεί για τις ιδέες του.
Λίγα χρόνια μετά, το 1931, το Institute for Intellectual Cooperation (Διεθνές Ινστιτούτο Πνευματικής Συνεργασίας) προσκάλεσε τον Albert Einstein να συμμετάσχει σε μια διεπιστημονική ανταλλαγή ιδεών για την πολιτική και την ειρήνη με στοχαστή της επιλογής του και εκείνος επέλεξε τον Sigmund Freud – μπορεί να ήταν δύσπιστος απέναντι στην ψυχανάλυση, αλλά δεν έπαυε να τον θαυμάζει. Στις επιστολές τους συζητούσαν για διάφορα θέματα σχετικά με την ανθρώπινη φύση και για πιθανά βήματα που θα είχαν να κάνουν με τη υποχώρηση της βίας στον κόσμο. Η αλληλογραφία τους αυτή δημοσιεύτηκε μόλις το 1933 –όταν ο Hitler, ο οποίος τελικά θα εξόριζε και τους δύο, ανέβηκε στην εξουσία– σε ένα λεπτό φυλλάδιο περιορισμένης έκδοσης με τίτλο «Γιατί Πόλεμος;», αλλά τα περισσότερα αντίτυπα χάθηκαν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ουσία της αλληλογραφίας, ωστόσο, διατηρείται στον τόμο «Einstein on Peace», που προλόγισε ο Bertrand Russell.
Παρ’ όλα αυτά, οι ειρηνιστές του καιρού εκείνου δεν κατάφεραν να βάλουν φρένο στη φονική μηχανή του πολέμου. Το 1949, όταν ο κόσμος προσπαθούσε να ορθοποδήσει ακόμα από τα τραύματά του –στην Ελλάδα μόλις που τελείωνε ο «δεύτερος» πόλεμος, ο Εμφύλιος–, υπογράφηκε στην Ελβετία η «πολυσυζητημένη» Σύμβαση της Γενεύης.
Για την ακρίβεια, μία από τις συνθήκες που υπογράφηκαν υπό τον γενικό όρο της «σύμβασης» – και, όχι τυχαία, όλες στη Γενεύη.
Η Σύμβαση της Γενεύης και η Προέκτασή της στους Πρόσφυγες
Η ευρέως γνωστή Σύμβαση της Γενεύης είναι εκείνη του 1949, ωστόσο η ιστορία της ξεκινά πολλές δεκαετίες πριν. Η Σύμβαση για τη Βελτίωση της Κατάστασης των Τραυματιών από το Πεδίο της Μάχης υιοθετήθηκε για πρώτη φορά στις 22 Αυγούστου 1864 και σε αυτό συνέβαλε η αφήγηση του Henry Dunant (Ερρίκου Ντυνάν), ιδρυτή του Ερυθρού Σταυρού και αυτόπτη μάρτυρα στη μάχη του Σολφερίνο το 1859. Η συνθήκη αυτή σηματοδότησε και τη γέννηση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, που από τότε δεν έπαψε ποτέ να εξελίσσεται, με νέες συνθήκες και πρωτόκολλα, ανάλογα με τις ανάγκες που γεννούσαν οι βιαιότητες κάθε εποχής.
Η Γενεύη, διάσημη ως πόλη του Καλβίνου και γενέτειρα του Rousseau, ήταν και εκείνη στην οποία ιδρύθηκε η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ) τον Φεβρουάριο του 1863. Με την πρωτοβουλία του ΔΕΕΣ οργανώθηκε, άλλωστε, εκείνη η πρώτη διπλωματική διάσκεψη, όπου συμμετείχαν εκπρόσωποι 15 ευρωπαϊκών κρατών, ώστε να υιοθετήσουν μια σύμβαση που όριζε την υποχρεωτική βοήθεια σε όλους τους τραυματίες στρατιώτες ανεξαρτήτως εθνικότητας, την ουδετερότητα (ή το απαραβίαστο) των ιατρικών ιδρυμάτων και του προσωπικού τους και τη χρήση ενός διακριτικού εμβλήματος –ενός κόκκινου σταυρού σε λευκό φόντο– για τον συγκεκριμένο προσδιορισμό των ιατρικών υπηρεσιών – σύμβαση που επικυρώθηκε τελικά από 12 κράτη.
Έπειτα από αυτό το ορόσημο, η Γενεύη άρχισε να θεωρείται «ουδέτερη» τοποθεσία για διπλωματικές διαπραγματεύσεις.
Ο όρος «Σύμβαση της Γενεύης» στον ενικό αριθμό υποδηλώνει τις συμφωνίες του 1949, που ανανέωναν τους όρους των πρώτων τριών συνθηκών (1864, 1906, 1929) – της πρώτης, καθώς και άλλων δύο που είχαν εν τω μεταξύ γίνει. Η δεύτερη συνθήκη αφορούσε τη βελτίωση της τύχης των τραυματιών, ασθενών και ναυαγών των ενόπλων δυνάμεων που βρίσκονται στη θάλασσα και η τρίτη τη μεταχείριση των αιχμαλώτων πολέμου.
Το ανθρωπιστικό και φιλειρηνικό κύμα που ακολούθησε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και η οργή για τα εγκλήματα που αποκαλύφθηκαν από τις Δίκες της Νυρεμβέργης, έφεραν την τέταρτη συνθήκη, εκείνη του 1949, που επιβεβαίωνε αλλά και επέκτεινε τις προηγούμενες, προσθέτοντας μία νέα συνθήκη σχετικά με την προστασία των πολιτών σε καιρό πολέμου.
Όμως, καθώς στα χρόνια που ακολούθησαν οι περισσότεροι πόλεμοι επηρέαζαν μεγαλύτερο αριθμό αμάχων (εμφύλιες συρράξεις, εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, νέες μορφές πολέμου), χρειάστηκε να υπογραφούν τρία πρωτόκολλα που αφορούσαν την προστασία τους, καθώς και την προστασία των υποδομών, δύο το 1977 και ένα το 2005.
Ξεχωριστή μνεία, ωστόσο, αν και δεν συμπεριλαμβάνεται στη Σύμβαση της Γενεύης, χρειάζεται να γίνει στη Σύμβαση του 1951, η οποία έγινε για να καλύψει ένα τεράστιο κενό: την ανάγκη προστασίας των εκτοπισμένων και προσφύγων εξαιτίας των πολέμων, καθώς πολλοί από τους αμάχους που προστάτευε η Συνθήκη του 1949 έγιναν στη συνέχεια πρόσφυγες και χρειαζόταν νέο νομικό πλαίσιο. Ενώ η μία σύμβαση ρύθμιζε με βάση το διεθνές δίκαιο το «κατά τη διάρκεια του πολέμου», η άλλη ρύθμιζε το «μετά», εκείνο που αφορούσε το δικαίωμα του ασύλου.
Η Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων, επικυρωμένη από 145 κράτη, είναι το βασικό νομικό κείμενο που ορίζει ποιοι είναι πρόσφυγες, τα δικαιώματά τους και τις νομικές υποχρεώσεις των κρατών. Η βασική αρχή είναι η μη επαναπροώθηση (non-refoulement), η οποία βεβαιώνει ότι ένας πρόσφυγας δεν θα επιστρέφεται σε μια χώρα στην οποία αντιμετωπίζει σοβαρή απειλή απέναντι στην ίδια του τη ζωή ή την ελευθερία του.
Η Βαρβαρότητα Επιστρέφει Όταν Ξεχνάμε
Όπως δείχνει η ίδια η ιστορία, όπως καταδεικνύουν τα ανθρωπιστικά κινήματα που γιγαντώνονται κυρίως ύστερα από ένοπλες συγκρούσεις, η ανάγκη για προστασία, αλληλεγγύη και δικαιοσύνη δεν περιορίζεται στον πόλεμο, ούτε όμως τελειώνει με την υπογραφή μιας συνθήκης.
Είναι, ωστόσο, απαραίτητο να καταφεύγουμε σε αυτές τις συνθήκες όταν η βαρβαρότητα χτυπάει την πόρτα μας. Ακολουθώντας τα βήματα ανθρώπων όπως ο Einstein, ο Russell και ο Dunant, που αρνήθηκαν να σιωπήσουν.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Μαθαίνοντας να Βλέπουμε στο Σκοτάδι
