της Ελένης Ανδρεάδη και του Σωτήρη Μυλωνά*
Κατά τη διάρκεια του lockdown αναπτύχθηκε η θεωρία ότι άθελά μας έχουμε κάνει πολλά θετικά βήματα για τη λύση της περιβαλλοντικής κρίσης. Κυκλοφόρησαν fake news με ιστορίες που μας έλεγαν πως δελφίνια εμφανίστηκαν πάλι στα κανάλια της Βενετίας και ελέφαντες στις πόλεις της Κίνας. Μακάρι να ήταν τόσο απλό το πρόβλημα και με μια μικρή μας απουσία, να ανοίγαμε την πόρτα μας και να αντικρίζαμε σκηνές από το Blue Planet…
Χωρίς αμφιβολία, υπήρξαν κάποια θετικά, πρόσκαιρα στοιχεία σχετικά με την υγεία του πλανήτη που αξίζει να αναφερθούν: η ατμοσφαιρική ρύπανση και οι ρύποι μειώθηκαν λόγω λιγότερων οχημάτων στους δρόμους, αεροπλάνων στον αέρα και μειωμένης βιομηχανικής παραγωγής. Την ίδια όμως στιγμή, μέσα στην ομίχλη και στον πανικό που έφερε η πανδημία, η πιο κρίσιμη στα ιστορικά της ανθρωπότητας Διεθνής Συνδιάσκεψη για το Κλίμα COP26 του Δεκεμβρίου μετατέθηκε για του χρόνου, και αρχίσαμε να δεχόμαστε τα πρώτα μηνύματα αυξημένης πλαστικής ρύπανσης – ακόμα πιο αυξημένης να πούμε, διότι ως γνωστόν μια σούπα πλαστικού δέκα φορές το μέγεθος της Ελλάδας βρίσκεται στον Ειρηνικό και πολλές μικρότερες σε όλο τον πλανήτη. Τελευταία, όμως, καινούργιοι επισκέπτες εμφανίστηκαν στην παρέα πλαστικών απορριμμάτων: μάσκες και γάντια μιας χρήσης, μαντιλάκια και μπουκαλάκια αντισηπτικού άρχισαν να βρίσκονται κατά χιλιάδες στο βυθό της Μεσογείου και όχι μόνο, επιβαρύνοντας ακόμη περισσότερο την κατάσταση.
Οι Νέοι Επισκέπτες του Βυθού
Εδώ, ας σταθούμε σύντομα σε δύο σημεία, για όσους δεν γνωρίζουν το θέμα. Πρώτον, η χειρουργική μάσκα μιας χρήσης, δεν είναι χάρτινη. Η υφή της μπορεί να μπερδέψει κάποιον, αλλά είναι φτιαγμένη από πλαστικό πολυπροπυλένιο. Για τα λίγα λεπτά που τη φοράει κανείς, μένει στο περιβάλλον για εκατοντάδες χρόνια. Αν φαγωθεί από ζώο όπως φάλαινα, δελφίνι ή χελώνα μπορεί να το σκοτώσει. Παρομοίως, τα αντισηπτικά μαντιλάκια μιας χρήσης έχουν πλαστικές ίνες μέσα τους και δεν βιοδιασπώνται. Τα γάντια επίσης δεν ανακυκλώνονται (σε ελάχιστες χώρες οδηγούνται για παραγωγή ενέργειας), ούτε και οι ρόμπες μιας χρήσης.
Πώς καταλήγουν στην θάλασσα, ρωτάει κανείς; Δεν τις πετάει κάποιος από το λιμάνι. Ή τουλάχιστον όχι μόνο. Τις παίρνει ο αέρας από χωματερές και τις οδηγεί σε ποτάμια, ρυάκια και θάλασσες, ενώ η αδυναμία πολλών κρατών να διαχειριστούν τα ειδικά αυτά απόβλητα με τρόπο αειφόρο ευνοεί την ταφή τους, αν προλάβουν να φτάσουν στους ΧΥΤΑ.
Τελευταία, καινούργιοι επισκέπτες εμφανίστηκαν στην παρέα πλαστικών απορριμμάτων: μάσκες και γάντια μιας χρήσης, μαντιλάκια και μπουκαλάκια αντισηπτικού άρχισαν να βρίσκονται κατά χιλιάδες στο βυθό της Μεσογείου και όχι μόνο, επιβαρύνοντας ακόμη περισσότερο την κατάσταση.
Δεύτερον, η πλαστική ρύπανση δεν είναι φυσικά πρόβλημα πρόσφατο. Το πλαστικό δεν αποσυντίθεται έτσι απλά, ενώ τα μικροπλαστικά (θραύσματα των πλαστικών που είναι μικρότερα από 5mm και προέρχονται κατά κύριο λόγο από βιομηχανικά προϊόντα και συνθετικά ρούχα) εισέρχονται με διάφορους, αναπάντεχους τρόπους στο περιβάλλον. Σε ένα πρόσφατο άρθρο των New York Times αναφέρεται πως δεν υπάρχει γωνιά του πλανήτη, ακόμα και η πιο απομονωμένη, όπου δεν έχουν πάει τα μικροπλαστικά.
Στη θάλασσα θα υπάρχει περισσότερο πλαστικό απ’ ό,τι ψάρια μέχρι το 2050. Και δεν είναι μόνο στη θάλασσα, αλλά και στον αέρα που αναπνέουμε ή στη βροχή. Στο αλάτι που τρώμε υπάρχει πλαστικό. Όταν πλένουμε τα συνθετικά μας ρούχα (οτιδήποτε λέει στην ετικέτα βισκόζη, πολυεστέρας, νάυλον κ.λπ.) ελευθερώνονται μικροπλαστικά στο νερό. Fast fashion ίσον fast pollution. Το νερό που πίνουμε έχει μέσα μικροπλαστικά. Σε μια εβδομάδα τρώμε ποσότητα πλαστικού ίση με μια πιστωτική κάρτα (για ενδιαφέρουσες και σοκαριστικές εικόνες του πόσο πλαστικό τρώμε κάθε εβδομάδα, μήνα και χρόνο κάνετε κλικ εδώ).
Το πλαστικό έχει λοιπόν διεισδύσει παντού και μέσα μας. Τα αποτελέσματα στην υγεία μας είναι αβέβαια αλλά σίγουρα ιδιαίτερα αρνητικά. Οι New York Times αναφέρουν πως η ρύπανση σωματιδίων, η οποία περιλαμβάνει επιπλέον σκόνη, αιθάλη και άλλες απειλές από τον αέρα, έχει συνδεθεί με καρδιακές προσβολές, εγκεφαλικά επεισόδια και αναπνευστικά προβλήματα. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι η μόλυνση από μικρά σωματίδια προκάλεσε 4,2 εκατομμύρια πρόωρους θανάτους παγκοσμίως το 2016. Όλα αυτά, ενώ το 2020 αναμένεται μια παγκόσμια αύξηση της πλαστικής συσκευασίας κατά 5,5% και οι χαμηλές τιμές των προϊόντων πετρελαίου ευνοούν την παραγωγή νέων πλαστικών αντί της αναγέννησης από ανακυκλωμένη πρώτη ύλη για την οποία δεν υπάρχει καν πλέον αγορά (κάπου να πάει το ανακυκλωμένο πλαστικό δηλαδή, αν ανακυκλώνεται).
Μιλάμε δηλαδή, πλέον, για μια πανδημία άλλη. Μια πανδημία χωρίς εμβόλιο ούτε ημερομηνία λήξης. Μια πανδημία που σκοτώνει πιο αργά τον πλανήτη μας κι εμάς, και έτσι μας κοροϊδεύει στο να μην την υπολογίζουμε τόσο. Διότι, εκεί που πηγαίναμε -στην Ευρωπαϊκή Ένωση τουλάχιστον- να δούμε μια αρχή στο τέλος των πλαστικών με τη νομοθεσία κανονισμό EU 2019/904, τώρα στη μάχη ενάντια στον κορωνοϊό έχουμε επιστρατεύσει μια πλαστική πανοπλία μιας χρήσης. Το χειρότερο είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπάρχει λόγος γι’ αυτά. Τα γάντια μιας χρήσης είναι λιγότερο αποτελεσματικά και πιο επικίνδυνα από το απλό συχνό πλύσιμο των χεριών. Θα μπορούσαμε με επαναχρησιμοποιούμενα υλικά να έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα για χρήση σε μη νοσοκομειακό ή εξειδικευμένο περιβάλλον -και πιο φτηνό μάλιστα αποτέλεσμα- όπως τη δημιουργία υφασμάτινης μάσκας από παλιά ρούχα, πλενόμενες ποδιές, σαπούνι αντί ισχυρών χημικών (για καθαρισμούς οικιακής χρήσης) κ.ά.
Η χώρα άνοιξε τις πόρτες της στους πρώτους τουρίστες, με ένα λεπτομερές πρωτόκολλο προστασίας που θέτει υψηλά υγειονομικά και λειτουργικά standards, με στόχο να εξασφαλίσει την υγεία των εργαζομένων και επισκεπτών. Είναι όμως ένα πρωτόκολλο που βασίζεται σε λύσεις μιας χρήσης που συνεπάγεται και πολύ πλαστικό μιας χρήσης.
Ένα Πρωτόκολλο Που Βασίζεται σε Λύσεις Μιας Χρήσης
Στην Ελλάδα, η επιτυχία της διαχείρισης της υγειονομικής κρίσης είναι παγκοσμίως γνωστή: περιορισμένα κρούσματα, περιορισμένος αριθμός ανθρώπινης απώλειας, εντυπωσιακή ανταπόκριση δωρεών από επιχειρήσεις για την κάλυψη αναγκών – στοιχεία που μας κάνουν να θέλουμε να επαναφέρουμε την οικονομική ομαλότητα το ταχύτερο δυνατόν. Το κρίσιμο ερώτημα είναι εάν μπορεί να επανέλθει υπό την απειλή του κορωνοϊού μια ομαλότητα με κριτήρια αειφορίας.
Το παράδειγμα του τουρισμού στη χώρα μας, με το μεγάλο μερίδιο ΑΕΠ που του αντιστοιχεί, είναι ένα καλό case study για την απάντηση του παραπάνω ερωτήματος. Η χώρα άνοιξε τις πόρτες της στους πρώτους τουρίστες, με ένα λεπτομερές πρωτόκολλο προστασίας που θέτει υψηλά υγειονομικά και λειτουργικά standards, με στόχο να εξασφαλίσει την υγεία των εργαζομένων και επισκεπτών. Με όπλο την ελληνική φιλοξενία, διεκδικεί ημεδαπούς και αλλοδαπούς επισκέπτες. Είναι όμως ένα πρωτόκολλο που βασίζεται σε λύσεις μιας χρήσης που συνεπάγεται και πολύ πλαστικό μιας χρήσης.
Για παράδειγμα, η καμαριέρα πρέπει να φοράει ρόμπα μιας χρήσης (από πλαστικές ίνες δηλαδή) σε κάθε δωμάτιο που μπαίνει, την οποία και αλλάζει για να μπει στο επόμενο. Το ίδιο στο σπα. Σε άλλες κατηγορίες, μεταξύ άλλων, ζητείται προαιρετικά πλαστικό κάλυμμα για τα τηλεχειριστήρια, χρήση συσκευασμένων μαχαιροπίρουνων και τραπεζομάντηλων μιας χρήσης, αν δε μπορούν να πλένονται με τον ενδεδειγμένο τρόπο.
Αν δει κανείς την λίστα του πρωτοκόλλου υπό τη ματιά της αειφορίας τα ερωτήματα είναι πολλά, και πιστεύουμε εύλογα. Δεν θα μπορούσαν αυτές οι ρόμπες και ποδιές μιας χρήσης να είναι πλενόμενες αντί για μιας χρήσης με τον όρο να τηρούνται αυστηρά οι κανόνες υγείας και ασφάλειας; Οι μάσκες του προσωπικού δεν θα έπρεπε να είναι πλενόμενες ή επαναχρησιμοποιούμενες με την δυνατότητα απολύμανσης με αντισηπτικό κατά προτεραιότητα; Τα γάντια να είναι πλενόμενα σε πόστα με απλές διεργασίες; Τα μαντιλάκια μιας χρήσης να απαγορεύονται και να ενθαρρύνεται η χρήση σπρέι αντί γι’ αυτά; Οι συσκευασίες να είναι βιοδιασπώμενες ή και πολλαπλών χρήσεων, πλενόμενες; Άλλωστε δεν υπάρχει καμία τεκμηριωμένη απόδειξη μεταφοράς του ιού από συσκευασίες πολλαπλών χρήσεων αν εφαρμόζονται σωστά τα πρωτόκολλα καθαρισμού και απολύμανσης. Έγκριτοι επιστήμονες αναφέρουν ότι τα επαναχρησιμοποιήσιμα δοχεία είναι ασφαλή έναντι στον Covid-19.
Διότι, η αλόγιστη χρήση του πλαστικού μιας χρήσης από τις τουριστικές επιχειρήσεις είναι δεδομένη αν ακολουθηθούν οι οδηγίες αλλά και οι εύκολες λύσεις. Σε συνδυασμό με το υπερβολικό άγχος της σωστής εφαρμογής των πρωτοκόλλων, η περιβαλλοντική συνείδηση θα μπει σίγουρα σε δεύτερη μοίρα. Ένα από τα χρόνια, βασικά πρόβλημα των τουριστικών προορισμών είναι η αδυναμία διαχείρισης των αποβλήτων, καθώς χρόνια το μοντέλο που έχει υιοθετηθεί είναι η ταφή. Τώρα έρχεται να προστεθεί στο πρόβλημα ο όγκος των πλαστικών μιας χρήσης. Η έλλειψη εξειδικευμένων δομών δε δίνει καμία δυνατότητα διαχείρισης της ειδικής αυτής κατηγορίας πλαστικών μιας χρήσης, ενώ τα πλαστικά προτείνονται σε όλο τους το εύρος και τους προμηθευτές ξενοδοχειακού εξοπλισμού.
Ήδη, μέρος της παγκόσμιας κοινότητας, αντιλαμβανόμενη το πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί με τα πλαστικά μιας χρήσης, προσπαθεί να εντοπίσει φιλικές προς το περιβάλλον εναλλακτικές. Το πανεπιστήμιο της West Virginia, για παράδειγμα, χρηματοδοτεί έρευνα ύψους 200.000 δολαρίων για τη δημιουργία μασκών μιας χρήσης από βιομάζα.
Είναι επιτακτική ανάγκη να επαναξιολογηθούν τα πρωτόκολλα λειτουργίας του τουρισμού, αλλά και όλης της επανεκκίνησης της οικονομίας με κριτήρια αειφορίας.
Δεν μπορούμε όμως να περιμένουμε. Ο χρόνος είχε ήδη εξαντληθεί, προ κορωνοϊού. Υπάρχουν ήδη ασφαλείς εναλλακτικές για την εφαρμογή των πρωτοκόλλων που ελαχιστοποιούν τη χρήση πλαστικών μιας χρήσης. Είναι επιτακτική ανάγκη να επαναξιολογηθούν τα πρωτόκολλα λειτουργίας του τουρισμού, αλλά και όλης της επανεκκίνησης της οικονομίας με κριτήρια αειφορίας. Και είναι μια ευκαιρία να μειωθούν τα πλαστικά μιας χρήσης από αλλού. Μια ιδέα είναι να προστεθούν στο πρωτόκολλο τουρισμού εύκολες και πιο οικονομικές οδηγίες στη μείωση χρήσης πλαστικού σε άλλους τομείς, ως αντιστάθμιση της αναπόφευκτης χρήσης πλαστικού σε κάποια ευαίσθητα σημεία, στα οποία δεν θα μπορεί το πλαστικό να αντικατασταθεί. Ο τουρισμός μπορεί να αποτελέσει μέρος της βιώσιμης λύσης και της αειφορίας.
Όπως αντιμετωπίσαμε τόσο εξαιρετικά την πανδημία, και το όνομα της χώρας δεν παραλείπεται διεθνώς στις λίστες με χώρες-παραδείγματα, γιατί να μην οραματιστούμε να είμαστε μια από τις χώρες πρωτοπόρους που αντιμετωπίζει τον κορωνοϊό με κριτήρια αειφορίας;
Η πανδημία θα φύγει. Τα πλαστικά που θα αφήσει πίσω της θα αργοπεθαίνουν. Μαζί τους η βιοποικιλότητα του πλανήτη μας, για αιώνες, θέτοντας σε μεγάλο κίνδυνο και εμάς και τα παιδιά μας.
Υ.Γ. Για όσους διαβάζουν και απελπίζονται, προτείνουμε να προσπαθήσουν ακόμα περισσότερο να εξαλείψουν το πλαστικό από τη ζωή τους, ως μια ελάχιστη αντιστάθμιση γι’ αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή στον πλανήτη μας. Ας ξεκινήσουμε δωμάτιο-δωμάτιο στο σπίτι μας. Για παράδειγμα, στην κουζίνα: τέρμα τα βετέξ και τα σφουγγαράκια. Υπάρχουν πλενόμενα σφουγγαράκια και πανιά για τα πιάτα και τον νεροχύτη, υπέροχα, πιο φτηνά μεσοπρόθεσμα, και πιο καθαρά, καθότι πλενόμενα (εάν κάνατε εργαστηριακή ανάλυση του πλαστικού σας σφουγγαριού θα σοκαριζόσασταν). Αντί για σακουλάκια μιας χρήσης, ψάξτε χάρτινα, ή ακόμα καλύτερα, πλενόμενα, σιλικόνης. Αντικαταστήστε την πλαστική μεμβράνη με τάπερ με καπάκια ή κερομάντηλο τροφίμων. Αγοράστε μεγαλύτερες συσκευασίες και μη πλαστικές (π.χ. αυγά σε χάρτινο, όχι πλαστικό). Οργανώσετε ένα σημείο ανακύκλωσης στη κουζίνα ή στο μπαλκόνι. Ιδέες αμέτρητες. Χρόνος ελάχιστος για δράση. Ας βοηθήσουμε όλοι μας.
* Ο Σωτήρης Μυλωνάς είναι Διπλ. Πολιτικός Μηχανικός, κάτοχος MBA και απόφοιτος του πανεπιστημίου Cambridge του Ινστιτούτου Αειφόρου Ηγεσίας. Εργάζεται ως σύμβουλος σε θέματα αειφορίας, περιβάλλοντος, υγείας και ασφάλειας σε τουριστικές επιχειρήσεις, με 20 έτη εμπειρία και παρουσία σε περισσότερες από 16 χώρες.
