Τι σκέφτεστε όταν ακούτε τη λέξη πορτρέτο; [Πορτρέτο (το) 1. η προσωπογραφία 2. (μτφ.) οτιδήποτε λειτουργεί ως παρουσίαση προσώπου ή πράγματος, σκιαγράφηση των βασικών του χαρακτηριστικών.] Δανεική λέξη από το γαλλικό «portrait», κατά το οποίο σχεδιάζεται, ιχνηλατείται, απεικονίζεται ο εικονιζόμενος σε κάποια χρονική φάση ή στιγμή της ζωής του.
Η πρώτη μας σκέψη συνήθως τρέχει σε πίνακα ζωγραφικής ενός προσώπου που έζησε σε προηγούμενες εποχές. Παλιακό είδος, θα πουν πολλοί, βαρύ και χωρίς ενδιαφέρον, θα πουν άλλοι. Βαρετό, θα σκεφτούν οι περισσότεροι. Και όμως, το πορτρέτο είναι κάτι περισσότερο από μια απλή εικόνα. Είναι η καλλιτεχνική μεταφορά ενός χαρακτήρα ιστορικού, που πρόσφερε στην εποχή του κάτι ξεχωριστό. Είναι η απόδοση ενός απλού προσώπου μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, που μεταφέρει σε εμάς πολύτιμα ιστορικά στοιχεία για την περίοδο εκείνη. Είναι ακόμα η εικόνα ενός προσώπου-μέλους οικογένειας, που δένει το παρελθόν με το παρόν.
Στην έκθεση «Αναζητώντας την Αθανασία: Η Τέχνη του Πορτρέτου στις Συλλογές του Λούβρου», που φιλοξενείται στην Εθνική Πινακοθήκη, ανακαλύπτουμε την ιστορία του πορτρέτου μέσα από ένα αφιέρωμα που καλύπτει χιλιάδες χρόνια, από τη βαθιά αρχαιότητα και την ελληνορωμαϊκή περίοδο μέχρι την Αναγέννηση, το Μπαρόκ και τον 19ο αιώνα.
Η έκθεση που διαρκεί μέχρι τις 28 Μαρτίου παρουσιάζει διάφορες κοινωνικές κατηγορίες, οι οποίες αντιπροσωπεύονται με αριστουργήματα σπουδαίων καλλιτεχνών, όπως οι Botticelli, Veronese, Greco, Velázquez, Rembrandt, Goya, Reynolds, David, Ingres, Delacroix κ.ά. Εξαιρετικά έργα σε ποικίλα υλικά, όπως καμβάς, χαρτί, ξύλο, πορσελάνη, μέταλλο, μάρμαρο κ.ά., μας καλούν να γνωρίσουμε από κοντά αυτή την ιδιαίτερη κατηγορία της τέχνης, στην οποία αφιερώθηκαν και από την οποία ξεχώρισαν πολυάριθμοι καλλιτέχνες.
Ας κάνουμε όμως μια σύντομη αναδρομή. Πριν από την ψηφιακή εποχή και τη selfie ή αλλιώς αυτοπροσωπογραφία (self-portrait), η ανάμνηση προσώπων έφτανε σε εμάς από τις φωτογραφίες, κάποιες φορές αυθόρμητες, τις περισσότερες φορές στημένες, με στόχο να αποπνέουν την αύρα που επιθυμεί ο εικονιζόμενος ή ο δημιουργός-φωτογράφος.
Πριν από τη φωτογραφία, καθώς ταξιδεύουμε πίσω στον χρόνο, παρατηρούμε πως η πρόσβαση του κοινού στο πορτρέτο ήταν περιορισμένη. Στην αρχαιότητα βλέπουμε τα πορτρέτα των βασιλιάδων, των θεών, των ηρώων και των φιλοσόφων κυρίως με τη μορφή αγάλματος. Θυμηθείτε τις προτομές αλλά και τα ολόσωμα αγάλματα που κοσμούν δημόσιους χώρους, μουσεία και εκπαιδευτικά ιδρύματα. Στην Αίγυπτο βλέπουμε νεκρικές μάσκες, πορτρέτα του Φαγιούμ, ογκώδη γρανιτένια αγάλματα των φαραώ.
Αργότερα, στα παλάτια της Ευρώπης οι βασιλικοί ζωγράφοι έχουν μόνιμη θέση στην αυλή, καθώς αναλαμβάνουν να φιλοτεχνήσουν επιβλητικά πορτρέτα των βασιλιάδων, των ευγενών αλλά και των οικογενειών τους. Η ενδυμασία, η κόμμωση, η πληθώρα συμβολισμών και το σκηνικό στο οποίο στηνόταν η σύνθεση αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας, καθώς το πορτρέτο εν τέλει αποσκοπούσε στην προβολή του κοινωνικού status του εικονιζόμενου. Επιπλέον, οι καλλιτέχνες συνήθιζαν να δίνουν σημασία στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε προσωπικότητας, χωρίς ωστόσο να παρεκκλίνουν από τις εκάστοτε νόρμες.
Φυσικά, πρόσβαση και ενδιαφέρον για πορτρέτο είχαν αρχικά μόνο οι βασιλείς και οι ευγενείς. Καθώς όμως η αστική τάξη αποκτούσε οικονομική και κοινωνική δύναμη, από τον 15ο αιώνα και έπειτα τα μέλη της, τραπεζίτες, έμποροι, νομοθέτες, επιχειρηματίες, πλούσιοι ιδιοκτήτες, αποζητούσαν την αθανασία μέσα από την τέχνη, αναθέτοντας τη δημιουργία του πορτρέτου τους σε καταξιωμένους ζωγράφους. Βλέπουμε πλέον ατομικά και οικογενειακά πορτρέτα ντυμένα με τα χαρακτηριστικά σύμβολα και τη μόδα της εποχής, τοποθετημένα σε ποικίλα σκηνικά, στα πολυτελή δωμάτια των παλατιών, στους ολάνθιστους κήπους των επαύλεων ή κάνοντας περίπατο στην εξοχή.
Σημαντικοί ζωγράφοι του 17ου και του 18ου αιώνα έκαναν λαμπρή καριέρα ως πορτρετίστες, όπως ο Sir Joshua Reynolds (1723-1792), ακαδημαϊκός Βρετανός ζωγράφος, ηγετική φυσιογνωμία στο είδος την εποχή του, ο οποίος αφιερώθηκε στα πορτρέτα βασιλέων, ευγενών και μεγαλοαστών. Στην έκθεση βλέπουμε το έργο του «Portrait of Francis George Hare» (1788-1789), που απεικονίζει ένα μικρό παιδί από την οικογένεια του καλλιτέχνη.
Από την άλλη πλευρά, οι Ολλανδοί καλλιτέχνες κατά τον 17ο αιώνα, μέσα από το ηθογραφικό ύφος της ζωγραφικής, προσεγγίζουν με όμοια προσοχή και ιδιαίτερη ευαισθησία τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο δημοφιλής Rembrandt (1606-1669), ο οποίος, μέσα από την εντατική διά ζώσης σπουδή των ανθρώπων, αποδίδει με μαεστρία την ψυχολογική κατάσταση και τον χαρακτήρα του εικονιζόμενου.
Μάλιστα, θεωρείται ο καλλιτέχνης με τις περισσότερες αυτοπροσωπογραφίες στην ιστορία της τέχνης, καθώς δημιούργησε, εν είδει αυτοβιογραφίας, πάνω από 100 πορτρέτα του εαυτού του από τα 20 έως τα 63 του χρόνια. Στην έκθεση βλέπουμε το έργο «Venus et l’ Amour» (περ. 1657), όπου απεικονίζεται η σύντροφος του καλλιτέχνη με την κόρη της.
Στη Γαλλία, την περίοδο του Διαφωτισμού, τα πορτρέτα των διανοούμενων αποτυπώνονται πλέον χωρίς τους κλασικούς κώδικες απεικόνισης που κληρονομήθηκαν από τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Δείχνουν τη ζωντάνια, την ειλικρίνεια και τη φυσικότητα των μοντέρνων φιλοσόφων. Στον 19ο αιώνα απεικονίζεται πλέον «η μοναδικότητα της ιδιοφυΐας» που ακολουθεί τις αρχές της φυσιογνωμικής επιστήμης.
Διαπρεπείς καλλιτέχνες, όπως ο David, ο Gericault, ο Delacroix, αποδίδουν στον καμβά φυσιογνωμίες και ήρωες της σύγχρονης ιστορίας προκαλώντας με το έργο τους βαθιά συναισθήματα ακόμα και σήμερα. Λαμπρό παράδειγμα το συγκλονιστικό, πασίγνωστο έργο του David «Ο Θάνατος του Μαρά» (περ. 1794), το οποίο συγκαταλέγεται στα εκθέματα και μας μεταφέρει μία από τις διασημότερες εικόνες της Γαλλικής Επανάστασης· Την είδηση της δολοφονίας του επαναστάτη Jean-Paul Marat, στις 13 Ιουλίου 1793, από τη Charlotte Corday, ενώ ο πρώτος έκανε το θεραπευτικό του μπάνιο στο αυτοσχέδιο γραφείο του.
Και αν μέχρι σήμερα θεωρούσατε το πορτρέτο ένα είδος ξεπερασμένο, χωρίς ενδιαφέρον, σας παρακινώ να επανεξετάσετε και να επανεκτιμήσετε τη θέση του στην κοινωνία, στην ιστορία, στην προσωπική σας συλλογή.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Ο Νίκος Εγγονόπουλος στο Ίδρυμα Θεοχαράκη
«Have a Seat»: Καθίσματα-Αφηγήματα από 46 Καλλιτέχνες
Δημιουργώντας «Συναντήσεις» Κοιτάζοντας το Βυζαντινό Λουτρό στη Θεσσαλονίκη
