«Η ιστορία των νέγρων στην Αμερική είναι η ιστορία της ίδιας της Αμερικής. Και αυτή δεν είναι ωραία». Έτσι ξεκινάει το ντοκιμαντέρ «Δεν Είμαι ο Νέγρος σου» –υποψήφιο για Όσκαρ το 2017–, το οποίο βασίζεται στις σημειώσεις του James Baldwin.
Στο ντοκιμαντέρ, που αναφέρεται στους τρεις ηγέτες του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα Malcolm X, Martin Luther King Jr. και Medgar Evers, ο συγγραφέας έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, η φωνή του στα μαγνητοσκοπημένα πλάνα μαγνητίζει, συγκλονίζει, ακούμε έναν διανοούμενο αλλά και έναν από τους πολλούς μαύρους πολίτες του Χάρλεμ που γνωρίζει πραγματικά αυτό που συνέβη – που συμβαίνει ακόμη και σήμερα.
Ο James Baldwin έχει πεθάνει προ πολλού, το 1987, φέτος είναι τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, το 1924, και η Αμερική τιμά τον συγγραφέα, μια από τις πιο επιδραστικές και προφητικές φωνές της εποχής του, μια από τις πιο ουσιαστικές λογοτεχνικές φωνές του 20ού αιώνα στην εξερεύνηση της ταυτότητας, της ιστορίας, αλλά και της οργής, με εκθέσεις και δράσεις.
Όπως εκείνη στο Κέντρο Έρευνας του Μαύρου Πολιτισμού Schomburg, τμήμα της Δημόσιας Βιβλιοθήκης στο Χάρλεμ, με τίτλο «Jimmy! God’s Black Revolutionary Mouth», το οποίο ο Baldwin είχε «εξαντλήσει» στα εφηβικά του χρόνια: «Πήγαινα τουλάχιστον τρεις ή τέσσερις φορές την εβδομάδα και διάβαζα τα πάντα εκεί […] Με κάποιον τυφλό και ενστικτώδη τρόπο, ήξερα ότι αυτό που συνέβαινε σε αυτά τα βιβλία συνέβαινε και γύρω μου. Και προσπαθούσα να κάνω τη σύνδεση μεταξύ αυτών των βιβλίων και της ζωής που είδα και έζησα».
Μια δεύτερη έκθεση της Δημόσιας Βιβλιοθήκης στεγάζεται στο κτίριο Stephen A. Schwarzman, με τίτλο «James Baldwin: Mountain to Fire».
Στα 100 του χρόνια είναι αφιερωμένα, ωστόσο, και προγράμματα ανάγνωσης σε γειτονιές όπως το Μπρονξ. Το One Book One Bronx διοργανώνει μια σειρά δημόσιων συζητήσεων, με στόχο να αναδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο η λογοτεχνία μπορεί να αναπτύξει τον διάλογο σχετικά με την κοινωνική δικαιοσύνη, τον ρατσισμό, το gentrification, την ενδυνάμωση των γυναικών, την αστυνόμευση, αλλά και με θέματα που επηρεάζουν την καθημερινή ζωή. Το ετήσιο λογοτεχνικό συνέδριο Mosaic, που έχει προγραμματιστεί για τις 24 Νοεμβρίου, επίσης θα επικεντρωθεί στις αρχές και τις ιδέες του Baldwin.
Εκθέσεις και αφιερώματα σε μια προσπάθεια να καταλάβουμε τον άνθρωπο, τον συγγραφέα, τον διανοούμενο και ακτιβιστή James Baldwin.
Η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης, ο Φάρος του
Η ιστορία της πορείας του James Baldwin είναι βαθιά συνυφασμένη με την ιστορία της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης. Όταν ήταν μαθητής της πέμπτης τάξης, οι δάσκαλοί του, αναγνωρίζοντας το ενδιαφέρον του για το διάβασμα και το ταλέντο του με τις λέξεις, τον παρότρυναν να επισκεφτεί τη υποκατάστημα της Δημόσιας Βιβλιοθήκης στο Χάρλεμ, το πρώτο που είχε φυλετικά ενσωματωμένο προσωπικό.
Στο γυμνάσιο, ένας άλλος από τους δασκάλους του, τον συνόδευσε στο μεγαλύτερο υποκατάστημα της 42ης οδού. Στον νεαρό Baldwin δημιουργούσε τόση νευρικότητα η σκέψη ότι θα μπει στις αίθουσές της, με το κυρίαρχο λευκό προσωπικό και τα μέλη του, που έκανε εμετό στο πεζοδρόμιο. Χρόνια αργότερα, στο πρώτο του μυθιστόρημα «Ανέβα στο Βουνό να το Φωνάξεις» (1952), γράφει για την εμπειρία του έφηβου πρωταγωνιστή του όταν φτάνει μπροστά στη βιβλιοθήκη:
«Ήξερε, γιατί ήταν μέλος του παραρτήματος στο Χάρλεμ, ότι είχε το δικαίωμα να πάρει βιβλία από οποιαδήποτε βιβλιοθήκη της πόλης, αλλά δεν είχε μπει ποτέ μέσα γιατί το κτίριο ήταν τόσο μεγάλο, γεμάτο διαδρόμους και μαρμάρινα σκαλοπάτια, στον λαβύρινθο του οποίου θα χανόταν και δεν θα έβρισκε ποτέ το βιβλίο που ήθελε και τότε όλοι, όλοι οι λευκοί εκεί μέσα, θα ήξεραν ότι δεν ήταν συνηθισμένος σε μεγάλα κτίρια, ούτε σε πολλά βιβλία […] θα έμπαινε μια άλλη μέρα, όταν θα είχε διαβάσει όλα τα βιβλία στην πόλη, ένα επίτευγμα που, ένιωθε, θα του έδινε τη δυνατότητα να μπει σε οποιοδήποτε κτίριο στον κόσμο».
Από το Χάρλεμ και το Γκρίνουιτς Βίλατζ στο Παρίσι
Ο Baldwin γεννήθηκε από μια νεαρή ανύπαντρη μητέρα, την Emma Jones. Ο πατριός του, που απέκτησε στα τρία του, ήταν ένας ιερέας της Ευαγγελικής Εκκλησίας ονόματι David Baldwin, του οποίου τα βήματα ακολούθησε στα πρώτα χρόνια της εφηβείας του, υπηρετώντας ως λειτουργός νεολαίας σε πεντηκοστιανή εκκλησία του Χάρλεμ.
Η ανάγνωση αλλά και η γραφή αποδείχθηκαν σημαντικές γι’ αυτόν ήδη από τα σχολικά χρόνια. Στο περιοδικό του σχολείου δημοσίευσε πολλά κείμενά του, όμως μετά την αποφοίτησή του, το 1942, αναγκάστηκε να αφήσει στην άκρη τα σχέδιά του για το κολέγιο. Η οικογένειά του περιλάμβανε επτά μικρότερα παιδιά, έπρεπε να τα στηρίξει, δουλεύοντας ακόμα και στην κατασκευή των σιδηροδρομικών γραμμών στο Νιου Τζέρσεϊ, όπου βίωσε για τα καλά τι σημαίνει ρατσισμός.
Η μοίρα των μαύρων της εποχής του επιφύλασσε ανύπαρκτες δουλειές, χαμηλή πρόσβαση στην εκπαίδευση και μισαλλοδοξία που εκφραζόταν και με τις εγκληματικές πρακτικές της διαβόητης Κου Κλουξ Κλαν. Θα περάσει μια δεκαετία σχεδόν για να κηρυχθεί παράνομος ο φυλετικός διαχωρισμός στα σχολεία, το 1954 –νομικά τουλάχιστον– και ύστερα από τρία χρόνια, το 1957, να επιτραπούν οι μικτοί γάμοι.
Ο Baldwin, ωστόσο, θα καταφέρει να μετακομίσει στο Γκρίνουιτς Βίλατζ, να γνωριστεί με τον συγγραφέα Richard Wright, μέσω αυτού να κερδίσει μια υποτροφία για να καλύψει τα έξοδά του και να αφοσιωθεί στη γραφή. Και τρία χρόνια αργότερα να κάνει μια μεγάλη αλλαγή, να μετακομίσει, χάρη σε μια άλλη υποτροφία, στο Παρίσι.
«Μόλις βρέθηκα στην άλλη πλευρά του ωκεανού, μπορούσα να δω πολύ καθαρά από πού ήρθα και ότι κουβαλούσα τον εαυτό μου, που είναι το σπίτι μου, μαζί μου. Δεν μπορείς ποτέ να ξεφύγεις από αυτό. Είμαι εγγονός ενός δούλου και είμαι συγγραφέας. Πρέπει να αντιμετωπίσω και τα δύο», είπε κάποτε στους New York Times. Κι έτσι, μοίρασε τη ζωή του ανάμεσα στο «σπίτι» του και στην πόλη που ένιωσε ελεύθερος να γράψει γι’ αυτό το «σπίτι».
Η Ευρώπη του έδωσε μια παγκόσμια προοπτική μέσω της οποίας μπορούσε να προσεγγίσει το ζήτημα της ταυτότητάς του. Του έδωσε μια τρυφερή ερωτική σχέση που θα κυριαρχούσε στις σελίδες της μεταγενέστερης μυθοπλασίας του. Πάνω απ’ όλα όμως η Ευρώπη του έδωσε πίσω τον εαυτό του. Ο άμεσος καρπός της αυτο-ανάρρωσης ήταν ένα μεγάλο δημιουργικό ξέσπασμα, με έργα συμφιλίωσης με τη φυλετική του κληρονομιά, αλλά και μια σειρά από δοκίμια που διερευνούν, βαθύτερα από ό,τι τόλμησε κανείς, την ψυχική ιστορία αυτού του έθνους.
Ο Συγγραφέας Baldwin
Ο Baldwin δεν πήγε ποτέ στο κολέγιο και δεν έλαβε ποτέ κάποιο από τα μεγάλα λογοτεχνικά βραβεία. Έγραψε δοκίμιο, μυθιστόρημα, διήγημα, τραγούδι, παιδική λογοτεχνία, θεατρικά έργα, ποίηση.
Η συγγραφική καριέρα του άνθησε παράλληλα με το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα, αντικατοπτρίζοντας την «έξοδο» των μαύρων σε μια εχθρική κοινωνία. Η ακρίβεια του Baldwin στην αναπαραγωγή αυτού του κόσμου αποτελεί επίτευγμα.
Στα μυθιστορήματα, στα θεατρικά έργα και στα δοκίμιά του διερεύνησε τις ψυχολογικές επιπτώσεις του ρατσισμού τόσο για τον καταπιεσμένο όσο και για τον καταπιεστή. Στο ντοκιμαντέρ μικρού μήκους «Meeting the Man: James Baldwin in Paris», λέει: «Η αγάπη δεν ήταν ποτέ λαϊκό κίνημα […] Ο κόσμος συγκρατείται –πραγματικά συγκρατείται– από την αγάπη και το πάθος λίγων ανθρώπων».
Ο Αφροαμερικανός συγγραφέας και εκδότης Orde M. Coombs αναφέρει για εκείνον και το έργο του: «Επειδή υπήρχε, νιώθαμε ότι το φυλετικό μίασμα που κυριαρχούσε γύρω μας δεν θα μας καταβρόχθιζε, και δεν είναι πάρα πολύ να πούμε ότι αυτός ο άνθρωπος μας έσωσε τη ζωή ή, τουλάχιστον, μας έδωσε τα απαραίτητα πυρομαχικά για να αντιμετωπίσουμε αυτό που ξέραμε ότι θα συνεχίσει να είναι ένας εχθρικός και συγκαταβατικός κόσμος».
Εκτός από τα πολυάριθμα βιβλία του, ο Baldwin ήταν από τους λίγους μαύρους συγγραφείς του οποίου ανέβηκαν περισσότερα από ένα έργα στο Broadway, με πολλές αναβιώσεις. Ενώ πολλοί κριτικοί θεωρούν τα δοκίμιά του ως τη σημαντικότερη συμβολή του στην αμερικανική λογοτεχνία.
Στο Σταυροδρόμι των Ταυτοτήτων
Ο Baldwin ήταν ανοιχτός σε ό,τι αφορούσε την ομοφυλοφιλία του και τις σχέσεις του με άνδρες και γυναίκες. Ωστόσο, πίστευε ότι η εστίαση σε άκαμπτες κατηγοριοποιήσεις ήταν απλώς ένας τρόπος περιορισμού της ελευθερίας και ότι η ανθρώπινη σεξουαλικότητα είναι πιο ρευστή και λιγότερο δυαδική από ό,τι εκφραζόταν στις ΗΠΑ. «Αν ερωτευτείς ένα αγόρι, ερωτεύεσαι ένα αγόρι», είχε πει σε συνέντευξη το 1969 όταν ρωτήθηκε αν το να είσαι ομοφυλόφιλος είναι παρέκκλιση.
Οι επιλογές του σε αυτή τη διασταύρωση των ταυτοτήτων τον προίκισαν με ενσυναίσθηση και λεπτή διορατικότητα: «Αγάπησα λίγες γυναίκες, αγάπησα λίγους άντρες. Αυτό ήταν που μου έσωσε τη ζωή».
Ένιωθε επίσης ότι το αμερικανικό κίνημα για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων είχε τις ίδιες προκαταλήψεις εναντίον των μαύρων με εκείνους της κυρίαρχης κοινωνίας: «Νομίζω ότι οι λευκοί ομοφυλόφιλοι αισθάνονται εξαπατημένοι επειδή γεννήθηκαν, καταρχήν, σε μια κοινωνία στην οποία υποτίθεται ότι ήταν ασφαλείς», είχε πει στο The Village Voice το 1984. «Τώρα αυτό μπορεί να ακούγεται πολύ σκληρό, αλλά ο γκέι κόσμος, ως τέτοιος, δεν είναι πιο έτοιμος να δεχτεί τους μαύρους από οπουδήποτε αλλού στην κοινωνία».
***
Ο James Baldwin θα έκλεινε τα 100 στις 2 Αυγούστου φέτος. Τα τελευταία του έργα δημοσιεύτηκαν πριν από σχεδόν 40 χρόνια, μόλις δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του, σε ηλικία 63 ετών, στο σπίτι του στο St. Paul de Vence της Γαλλίας. Μας κληροδότησε ένα ογκώδες έργο τόλμης, θάρρους και ψύχραιμης λογικής για τα πιο κρίσιμα ζητήματα της ανθρωπότητας. Ένα φως στο σκοτάδι των ψευδαισθήσεών μας.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Αλέξης Καλοφωλιάς | Μεταφράζοντας το «Born to Run» του Springsteen
«Στέλλα, Κρατάω Βιβλίο!» | Βιβλιοπροτάσεις Γεμάτες Άδολη Αγάπη
G. G. Márquez | Όταν το Βιβλίο «Μέχρι τον Αύγουστο» Πέρασε στην Αιωνιότητα
