Τελευταία εβδομάδα της Αποκριάς και οι γιορτινές εκδηλώσεις κορυφώνονται αυτό το τριήμερο, με την Καθαρά Δευτέρα να σηματοδοτεί την έναρξη της Σαρακοστής. Μεταμφιέσεις, μάσκες, άρματα, στολές, παραδοσιακά έθιμα, χαρτοπόλεμος και κομφετί, άφθονο κέφι, χοροί και πανηγύρια – και φυσικά μουσική! Πολλή μουσική!
Έχουμε συνδέσει τη μουσική «υπόκρουση» των ημερών με latin, παραδοσιακά, σκωπτικά και κάθε λογής τρελιάρικα ακούσματα. Ωστόσο, η χαρούμενη, πολύχρωμη ατμόσφαιρα του καρναβαλιού αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και των κλασικών συνθετών εδώ και πολλά χρόνια. Διάλεξα κάποιες από τις συνθέσεις αυτές και σας τις παρουσιάζω.
Camille Saint-Saëns | Le Carnaval Des Animaux
Σε αυτήν τη χαριτωμένη κωμική σουίτα για ορχήστρα δωματίου, ο Saint-Saëns «μεταμφιέζει» τα μουσικά όργανα σε ζώα! Στα 14 μέρη που την αποτελούν «ακούμε» λιοντάρια, χήνες και κοκόρια, μουλάρια, έναν ελέφαντα, χελώνες, καγκουρό, ζώα με μεγάλα αυτιά (εννοεί τα γαϊδουράκια!), ήχους ενυδρείου και πουλιών σε κλουβί, έναν κύκνο, μέχρι και παράξενα απολιθώματα! Ενώ –το πειραχτήρι ο Saint-Saëns– αφιερώνει ένα μέρος και στη δική του «φυλή»: τους πιανίστες!
Από το έργο, ο Saint-Saëns επέτρεψε να εκδοθεί μόνο ο πανέμορφος «Κύκνος» όσο βρισκόταν εν ζωή. Κι αυτό επειδή πίστευε πως, στο σύνολό της, μια τέτοια ανάλαφρη και χιουμοριστική σύνθεση θα έβλαπτε τη φήμη του ως σοβαρού συνθέτη. Τελικά, ολόκληρο το έργο κυκλοφόρησε το 1922, έναν χρόνο μετά το θάνατό του.
Robert Schumann | Carnaval, op. 9
Το ένατο έργο του Γερμανού συνθέτη είναι ίσως και το διασημότερό του. Πρόκειται για σύνθεση γραμμένη για solo πιάνο, με υπότιτλο «Μικρές Σκηνές σε Τέσσερις Νότες».
Στα 21 σύντομα μέρη που την αποτελούν, ο συνθέτης περιγράφει μουσικά μασκοφόρους γλεντζέδες του καρναβαλιού, μεταξύ των οποίων τον εαυτό του, τον Chopin, τον Paganini, την αγαπημένη του Clara Wieck, καθώς και χαρακτήρες της ιταλικής commedia dell’ arte (πιερότο, αρλεκίνο, κολομπίνα κ.ά).
Αξίζει να σημειωθεί πως ο Schumann «παίζει» ένα μουσικό παιχνίδι με τους ακροατές του, αφού τα 21 μέρη συνδέονται με ένα μοτίβο από 4 νότες που λειτουργούν ως κωδικοποιημένοι μουσικοί γρίφοι.
Aram Khachaturian | Masquerade
Με καταγωγή από την Αρμενία, ο Khachaturian μεγάλωσε έχοντας έντονες επιρροές από τη ρωσική και ανατολίτικη μουσική κουλτούρα, κάτι που είναι ξεκάθαρο στις συνθέσεις του. Όταν λοιπόν του ανατέθηκε να γράψει τη μουσική της θεατρικής παράστασης «Masquerade», του Ρώσου ποιητή και θεατρικού συγγραφέα Mikhail Lermontov, δέχτηκε με χαρά.
Κόντρα στη στενάχωρη υπόθεση του έργου, η μουσική του Khachaturian είναι χαρούμενη και συναρπαστική! Μορφολογικά πρόκειται για μία σουίτα με πέντε μέρη –Waltz, Nocturne, Mazurka, Romance, Gallop–, στην οποία η χορευτική διάθεση καρναβαλιού είναι χαρακτηριστική.
Για τη (θλιβερή) ιστορία, το «Masquerade» έκανε πρεμιέρα στις 21 Ιουνίου 1941 στο θέατρο Vakhtangov της Μόσχας. Την επόμενη μέρα η Γερμανία εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση και οι παραστάσεις διακόπηκαν, ενώ ένα μήνα αργότερα το θέατρο βομβαρδίστηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς.
Antonin Dvořák | Carnival Overture, Op. 92
Ο Τσέχος συνθέτης, θέλοντας «να απεικονίσει το τι μπορεί να βιώσει μια ανθρώπινη ψυχή, τόσο σε θετικές όσο και σε αρνητικές πτυχές», έγραψε ένα σύνολο τριών ουβερτούρων που αρχικά ονομαζόταν «Φύση, Ζωή, Αγάπη».
Τελικά τους έδωσε ξεχωριστά ονόματα και αριθμούς και τις δημοσίευσε ξεχωριστά. Η δεύτερη μετονομάστηκε σε «Καρναβάλι-Έργο 92» και περιγράφει ακριβώς αυτό: μια ξέφρενη, καρναβαλική γιορτή! Ακούστε και φανταστείτε τους κεφάτους πλανόδιους πωλητές, το μεθυσμένο, φασαριόζικο πλήθος, την ένταση, το πάθος, αλλά κι «ένα ζευγάρι αδέσποτων εραστών», όπως χαρακτηριστικά σημείωσε ο Dvořák, για το απαλό, ήρεμο μέρος της σύνθεσης.
Hector Berlioz | Le Carnaval Romain, Op. 9
To ρωμαϊκό καρναβάλι γιορταζόταν ήδη από τον 10ο αιώνα στην «Αιώνια Πόλη». Διαρκούσε 8 ημέρες μέχρι τη Mardi Gras (αντίστοιχη μέρα της δικής μας Καθαράς Δευτέρας). Οι εκδηλώσεις εξελίχθηκαν μέσα στους αιώνες σε ένα θορυβώδες πανηγύρι στους δρόμους. Για εκείνο το διάστημα, οι νόμοι γίνονταν λίγο πιο χαλαροί και οι άνθρωποι γλεντοκοπούσαν ασύστολα, χωρίς ιερό και όσιο.
Έχοντας ζήσει αρκετά χρόνια στη Ρώμη, ο Berlioz εμπνεύστηκε από το τοπικό πνεύμα καρναβαλιού και έγραψε το λαμπερό και γεμάτο χαρούμενη ενέργεια «Carnaval Romain». Ο συνθέτης χρησιμοποίησε μουσικά θέματα της (αποτυχημένης εμπορικά) όπεράς του «Benvenuto Cellini» για να δημιουργήσει μια ουβερτούρα (εισαγωγή), δηλαδή ένα αυτοτελές συμφωνικό έργο μικρής διάρκειας, ιδανικό για την έναρξη μιας συναυλίας.
Niccolò Paganini | Il Carnevale di Venezia, Op. 10
Και από τη Ρώμη ας μεταφερθούμε στη Βενετία. Το βενετσιάνικο καρναβάλι είναι φημισμένο για το ξεχωριστό του «χρώμα». Ξεκίνησε επίσημα ως δημόσιο πανηγύρι το 1296 και αποτέλεσε ένα ατελείωτο «πάρτι» που περιλάμβανε παραστάσεις, εκθέσεις, καλλιτέχνες του δρόμου, ακροβάτες, ζογκλέρ, χορευτές και μουσικούς. «Κρυμμένοι» πίσω από τις περίφημες βενετσιάνικες μάσκες, οι άνθρωποι –πλούσιοι και φτωχοί– ήταν όλοι ίσοι.
To «Il Carnevale di Venezia» βασίζεται στη διάσημη παραδοσιακή μελωδία «O Μamma, Μamma Cara», που έχει χιλιοδασκευαστεί. Χρησιμοποιώντας τη ως «θέμα», ο Paganini στήνει πανέμορφες «παραλλαγές», στις οποίες δίνεται η ευκαιρία στους βιολιστές να παρουσιάσουν ιδιαίτερες βιολιστικές τεχνικές, καθώς και τις βιρτουόζικες ικανότητές τους.
Μίκης Θεοδωράκης | Χαρταετοί
Ας παινέψουμε όμως και το «σπίτι» και τα δικά μας παραδοσιακά έθιμα της Aποκριάς και της Καθαράς Δευτέρας. Οι «Χαρταετοί» είναι μια ορχηστρική σύνθεση του Θεοδωράκη που πρωτοακούστηκε το 1963 στη θεατρική παράσταση του Ιάκωβου Καμπανέλη «Η Γειτονιά των Αγγέλων», με τον θρυλικό Γιώργο Ζαμπέτα στο μπουζούκι. Έκτοτε ακολούθησαν πολλές εκτελέσεις και ηχογραφήσεις, που πάντα αποπνέουν χαρά και φέρνουν στο μυαλό πολύχρωμους, καμαρωτούς χαρταετούς στο γαλανό ουρανό.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Συνέντευξη με τον Nikolaus Resa του Berlin Piano Trio
Μουσικές Που Όλο Κάτι μας Θυμίζουν… | Μέρος Β’
