Η πανδημία, οι επιπτώσεις της και η εύθραυστη ελληνική οικονομία προκαλούν εύλογη ανησυχία. Ερωτήματα που απασχόλησαν κατά τη διάρκεια της δεκαετούς κρίσης επανέρχονται ίσως πιο επιτακτικά στο δημόσιο διάλογο. Για την κατανόηση και την αντιμετώπιση ορατών προβλημάτων απαιτούνται εργαλεία γνώσης και νηφαλιότητας. Στο πλαίσιο αυτό, η ιστορικός Μαρία Σαμπατακάκη συνομίλησε με τον Αναπληρωτή Εκτελεστικό Διευθυντή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και ομότιμο καθηγητή του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μιχάλη Ψαλιδόπουλο για την ιστορία της Ελλάδας στο ΔΝΤ, για τις νέες συνθήκες στις οποίες καλείται να ανταποκριθεί, αλλά και για το τελευταίο του βιβλίο “Τα Δάνεια της Ελλάδας: 200 Χρόνια Ανάπτυξης και Κρίσεων”.
Άλλωστε, η ιστορία και ο ρόλος των διεθνών οργανισμών είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστοι στο ευρύ κοινό, γεγονός που επιτρέπει παρανοήσεις. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες στιγμές της σύγχρονης ελληνικής οικονομικής ιστορίας είναι η συμμετοχή της χώρας στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Το ΔΝΤ ιδρύθηκε με τον τερματισμό του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σε μία προσπάθεια των Ηνωμένων Εθνών να διαμορφώσουν πεδίο οικονομικής συνεργασίας μεταξύ των κρατών και να αντιμετωπίσουν συμπεριφορές και νοοτροπίες που είχε κληροδοτήσει η μεσοπολεμική κρίση.
Η Ελλάδα υπήρξε εξ αρχής μέλος του οργανισμού (από το 1945). Με ποιο σκεπτικό μπαίνει στους κόλπους του ΔΝΤ, σε τι προσβλέπει; Πιστεύετε ότι στην απόφαση αυτή βάρυναν περισσότερο τα πολιτικά από τα οικονομικά κίνητρα (με δεδομένο ότι την περίοδο εκείνη βρισκόμαστε στα πρόθυρα ενός εθνικού εμφυλίου καθώς και του Ψυχρού Πολέμου);
Η Ελλάδα μπήκε μεταπολεμικά στους διεθνείς οργανισμούς επειδή οι θεσμοί αυτοί προετοιμάστηκαν με πρωτοβουλία των συμμάχων της του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο καθηγητής, διοικητής της Τράπεζας Ελλάδος και Πρέσβυς της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης για τους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς, Κυριάκος Βαρβαρέσος, έπαιξε εξέχοντα ρόλο στις σχετικές συζητήσεις και τη διαμόρφωση του καταστατικού λειτουργίας των οργανισμών αυτών. Οι εξελίξεις είχαν δρομολογηθεί από την περίοδο της κατοχής και κατά συνέπεια η συμμετοχή της Ελλάδας σε ΔΝΤ και Παγκόσμια Τράπεζα ήταν δεδομένη όταν ξέσπασε ο εμφύλιος. Η Ελλαδά είχε και πολιτικούς και οικονομικούς λόγους να βρίσκεται ενταγμένη στο σύστημα της πολυμερούς διπλωματίας όπως αυτό διαμορφωνόταν εκείνη την εποχή.
Κατά την 75χρονη διαδρομή του, το ΔΝΤ έχει κληθεί να αντιμετωπίσει αρκετές κρίσεις. Η πανδημία του Covid-19 είναι προφανώς μία απ’ αυτές. Λαμβάνοντας υπόψιν τόσο το πρωτόγνωρο όσο και το μέγεθος του προβλήματος, σε συνδυασμό με άλλα μεγάλα ζητήματα, όπως η τεχνολογική εξέλιξη και οι δομικές αλλαγές που φέρνει στην οικονομία ή η κλιματική αλλαγή, πώς πιστεύετε ότι το ΔΝΤ μπορεί να ανταποκριθεί στη νέα συνθήκη; Ποια εργαλεία διαθέτει και πόσο χρήσιμα είναι αυτά για την Ελλάδα;
Από το 1944 ως το 1971 το ΔΝΤ καλούνταν όποτε μια χώρα μέλος της, είχε προβλήματα ισοζυγίου πληρωμών να βοηθήσει την αποκατάσταση ισορροπίας σε αυτό. Αυτό γινόταν με υποτίμηση του νομίσματος και με έλεγχο κινήσεως αγαθών και κεφαλαίων. Μετά το 1971, το ΔΝΤ επικεντρώθηκε στην μακροοικονομική ισορροπία των κρατών-μελών του. Σταδιακά και όσο ποιο ελεύθερη διαμορφώθηκε η παγκόσμια οικονομία, οι παράγοντες πιθανής ανισορροπίας πολλαπλασιάστηκαν και η παρέμβαση του Ταμειου ήταν πάντα βραχυχρόνια. Δανείζει χρήματα υπό όρους και επιβλέπει την εφαρμογή μέτρων που θα επαναφέρουν μια διαταραγμένη μακροοικονομική κατάσταση σε ομαλότητα.
Τα τελευταία πέντε χρόνια η κλιματική αλλαγή, οι εισοδηματικές ανισότητες και η κοινωνική προστασία έχουν επιβληθεί από το Εκτελεστικό Συμβούλιο στο προσωπικό του Ταμείου ως παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στην ανάλυση και στα προγράμματα επαναφοράς ισορροπίας στις οικονομίες των κρατών μελών που ζητούν βοήθεια.
Το ίδιο συμβαίνει με την πανδημία του κορωνοϊού. Δημιουργήθηκαν νέα χρηματοδοτικά εργαλεία όπως το Rapid Financial Instrument, το Rapid Credit Facility και άλλα, που παρέχουν άμεση ρευστότητα σε χώρες που τη ζητούν, χωρίς εξονυχιστικό έλεγχο του συνόλου των οικονομικών δεδομένων. Δημιουργήθηκε το Catastrophe Containment Relief Trust που παρέχει μεσοπρόθεσμη αναβολή πληρωμής τόκων και χρεολύσιων σε χώρες με υψηλές αποπληρωμές χρέους. Γενικά, όπως και άλλοι παγκόσμιοι και περιφερειακοί θεσμοί, το Ταμείο ανταποκρίνεται στις πρωτόγνωρες καταστάσεις που βιώνουμε. Η Ελλαδα είναι κράτος-μέλος του Ταμείου και θα μπορούσε οπότε έκρινε να απευθυνθεί σε αυτό. Προς το παρόν, όμως, δεν υπάρχει λόγος να κάνει κάτι τέτοιο, και ούτε μεσοπρόθεσμα είναι αυτό πιθανό.
Στο τελευταίο σας βιβλίο, με εξαιρετικά εύληπτο τρόπο, εξετάζετε τη δανειακή πολιτική της Ελλάδας από τα χρόνια της Επανάστασης ως σήμερα (“Τα Δάνεια της Ελλάδας: 200 Χρόνια Ανάπτυξης και Κρίσεων”, Εκδόσεις Παπαδόπουλος). Πώς αξιολογείτε τη δανειακή ιστορία της, πόσο συγκλίνει ή αποκλίνει από δανειακές πρακτικές αντίστοιχων κρατών; Ποια θεωρείτε ως βασικά προβλήματά της;
Η ιστορία των φορολογικών συστημάτων λέει ότι όσο μια οικονομία αναπτύσσεται και δημιουργεί περισσότερο πλούτο, τόσο πρέπει να μετασχηματίζεται το φορολογικό της σύστημα, στρεφόμενο από έμμεσους σε άμεσους φόρους και από στυγνή εισπρακτική λογική σε μια που τονώνει την παραγωγική δραστηριότητα (με δεδομένο ότι κανείς δε θέλει να πληρώνει χωρίς μακροχρόνιο όφελος για τον ίδιο και το σύνολο της κοινωνίας). Επειδή οι πολίτες αντιστέκονται στην αύξηση της φορολογίας, ειδικά όταν δεν είναι καθολική, πολλά φορολογικά συστήματα χρησιμοποιούν το δημόσιο δανεισμό εναλλακτικά.
Τότε, όπως προσπάθησα να εξηγήσω στο βιβλίο που αναφέρετε, πολλά εξαρτώνται από τη χρήση του δανείου. Θα πάει σε παραγωγικά έργα που θα αυξήσουν το εθνικό εισόδημα περισσότερο και θα δημιουργήσουν πόρους αποπληρωμής του δανείου ή θα πάει σε άλλους καταναλωτικούς σκοπούς, οπότε θα λειτουργήσει όπως τα πυροτεχνήματα και οι φωτοβολίδες σε μια γιορτή; Η Ελλαδα κατά καιρούς στηρίχθηκε στον ξένο δανεισμό αντί της (μη δημοφιλούς) φορολογίας και σε διάφορες συγκυρίες (1843, 1897, 1932, 2010) πλήρωσε βαρύ τίμημα γι’ αυτό. Ας ελπίσουμε ότι διδαχθήκαμε από τα λάθη μας και δεν θα υπάρχει πισωγύρισμα, τουλάχιστον στην παρούσα γενιά.
