Διάβασα πρόσφατα το «James» του Percival Everett, μια σύγχρονη, σπαρακτική και πρωτότυπη αναδιήγηση του «Huckleberry Finn» («Οι Περιπέτειες του Χακ Φιν»), αυτή τη φορά από την οπτική του Jim — του σκλάβου που στο κλασικό έργο του Twain λειτουργεί ως σύμβολο, σιωπηλή συνείδηση, φιγούρα πλοκής.
Εδώ, όμως, είναι κάτι τελείως διαφορετικό: είναι ο πρωταγωνιστής. Μιλάει, σκέφτεται, γράφει. Τρέχει – όχι για την αφηρημένη έννοια της ελευθερίας, αλλά για να σώσει τη γυναίκα και το παιδί του. Με τα λόγια του ίδιου του James: «I am a man who is trying to be a man in a country that says I am not».
Ένας μαύρος άνδρας τρέχει, λοιπόν, ασταμάτητα, αυτοσχέδια, απεγνωσμένα, αλλά με ελπίδα. Κάθε βήμα έχει σκοπό. Κάθε στροφή μπορεί να είναι τέλος ή αρχή. Κάθε χαραγματιά στο κορμί του μαρτυρά μια απόφαση: να συνεχίσει. Να ζήσει.
Κι αν σας φαίνεται κάπως ιερόσυλο ότι ο συγγραφέας τολμά να «πειράξει» τον Twain, να ξέρετε ότι το κάνει με τέτοια δεξιοτεχνία που το έργο στέκεται αυτόνομο, απαραίτητο.
Κατά μήκος του Μισισιπή εν έτει 1861, η διαδρομή του διασταυρώνεται ξανά και ξανά με εκείνη του Finn. Όμως ο James του Everett, αν και γενναιόδωρος και τρυφερός, δεν «χαρίζεται» στους καταπιεστές του. Η σκέψη του είναι ευθεία, αιχμηρή, αφοπλιστική. Κρυφή στους περισσότερους που συναντά, αλλά φανερή στους αναγνώστες. Προνόμιο διπλό: για εκείνον, που γράφει τον εαυτό του«into being», και για εμάς, που γινόμαστε μάρτυρες ενός χαρακτήρα που δεν μας χρωστά τίποτα αλλά προσφέρει απλόχερα τη δική του αλήθεια.
Κι αν σας φαίνεται κάπως ιερόσυλο ότι ο συγγραφέας τολμά να «πειράξει» τον Twain, να ξέρετε ότι το κάνει με τέτοια δεξιοτεχνία που το έργο στέκεται αυτόνομο, απαραίτητο. Αν ο Twain αποτύπωσε την Αμερική της προεμφυλιακής περιόδου από τη δική του σκοπιά, ο Everett μας προσκαλεί στον ίδιο κόσμο μέσα από άλλη οπτική. Με άλλα ερωτήματα, πιο επίκαιρα από ποτέ. Δίνοντας σάρκα και υπόσταση σε αυτά που στο έργο του Twain εννοούνται ή υπονοούνται – αποκρύπτονται ή απλώς αγνοούνται.
Δεν ξέρω αν είναι το timing ή η φάση που διανύουμε, αλλά σε αυτό το βιβλίο είδα έναν καθρέφτη. Όχι της δουλείας, αλλά της απελπισμένης ανάγκης να φύγεις. Να εγκαταλείψεις τα πάντα χωρίς καμία βεβαιότητα ότι εκεί που πας θα είναι καλύτερα. Χωρίς καν να ξέρεις πού πας.
Ποια δύναμη σε κινεί από τη μια απελπιστική κατάσταση στην επόμενη; Όταν η ίδια η διαδρομή είναι τόσο επικίνδυνη που καθιστά το να φύγεις εξίσου ανορθολογικό με το να μείνεις εκεί που είσαι; Πόσος ορθολογισμός χωράει, τελικά, σε αυτή τη συνθήκη; Και τι θα πεις για να αποθαρρύνεις τον άνθρωπο αυτό όταν έχει πάρει την απόφαση; Πόση από τη δική σου ανθρωπιά είσαι διατεθειμένος να χάσεις προκειμένου να κάνεις τη διαφυγή να μοιάζει τόσο αδιέξοδη ώστε να μην επιχειρηθεί καν;
Άλλες εποχές, άλλοι άνθρωποι, άλλες συνθήκες. Κι όμως, αποτελεί στοιχείο αδιαμφισβήτητης ανθρώπινης προόδου η δέσμευση να παρέχουμε προστασία σε όσους κατατρεγμένους καταφεύγουν σε εμάς. Κι αν τίθεται σήμερα αυτή η πρόοδος υπό αμφισβήτηση, σε τι βαθμό αυτό συμβαίνει από πραγματική ανάγκη;
Δεν μπορείς να απαντήσεις εύκολα τα ερωτήματα αυτά με ένα Excel. Με μια στατική ανάλυση κόστους-οφέλους. Ο ορθολογισμός εξατμίζεται μέσα στην απελπισία (για πολλούς από εμάς, σε μια σειρά από δικές μας αποφάσεις, ακόμα κι από την άνεση του καναπέ, εξαφανίζεται πολύ νωρίτερα).
Όπως έχει κόστος ο στρουθοκαμηλισμός –να αγνοείς την αύξηση των μεταναστευτικών ροών και να μην αναζητάς στρατηγικές για την αποτελεσματική διαχείρισή τους–, έχει επίσης κόστος και η απομάκρυνση από τη διεθνή νομιμότητα.
Έχει επίσης σημασία να μην κρίνουμε εξ ιδίων τα αλλότρια. Οι περισσότεροι από εμάς δεν έχουμε ζήσει ποτέ ούτε καν κοντά στις συνθήκες από τις οποίες διαφεύγουν πολλοί από τους ανθρώπους που αναζητούν παράτυπα καταφύγιο στη χώρα μας. Ίσως γι’ αυτό να δικαιολογούμαστε, τρόπον τινά, όταν αντιμετωπίζουμε την απόφαση να φύγουμε ή να μείνουμε ως άλλη μία επιλογή. Το πού θα πάμε, θέμα στρατηγικής. Έχουμε το τεράστιο δικαίωμα και προνόμιο να μπορούμε να μετακινηθούμε εντός Ευρώπης χωρίς γραφειοκρατικά εμπόδια, με αίσθηση ασφάλειας, με την προσδοκία ότι θα μας υποδεχτούν. Ακόμη και στη χειρότερη φάση του ελληνικού brain drain δεν πλησιάσαμε τη συνθήκη όσων ξεβράζονται σήμερα στις ακτές μας.
Ξεχνάμε, επίσης, σε όλη αυτή τη συζήτηση ότι οι άνθρωποι, κατά βάση, θέλουν να μένουν στον τόπο τους. Στον «διάβολο που ξέρουν». Το δείχνουν σειρά από στοιχεία. Οι εκτοπισμένοι πληθυσμοί παραμένουν όσο πιο κοντά στην πατρίδα τους μπορούν. Η απόφαση να αφήσεις τα πάντα και να ψάξεις την τύχη σου στην Ευρώπη –κι ας είναι ένας φάρος πολιτισμού, ασφάλειας, ευμάρειας σε έναν επικίνδυνο κόσμο– δεν είναι εύκολη, ούτε προφανής. Συχνά δεν υπάρχει χρόνος για σχέδιο.
Όπως έχει κόστος ο στρουθοκαμηλισμός –να αγνοείς την αύξηση των μεταναστευτικών ροών και να μην αναζητάς στρατηγικές για την αποτελεσματική διαχείρισή τους–, έχει επίσης κόστος και η απομάκρυνση από τη διεθνή νομιμότητα. Έχει κόστος η κανονικοποίηση ρητορικών που ανήκουν στην άκρα δεξιά.
Το μεταναστευτικό και το προσφυγικό δεν είναι πρόβλημα. Είναι πραγματικότητα. Από τις απαρχές της ανθρωπότητας.
Δεν μπορεί οποιοσδήποτε ανησυχεί για την αποτελεσματικότητα και για την ανθρωπιά της μεταναστευτικής πολιτικής να θεωρείται αυτόματα «αερόμυαλος ανθρωπιστής» ή «υπέρμαχος μιας Ευρώπης ανοιχτών συνόρων». Όπως δεν είναι κάθε πολίτης που προβληματίζεται για τις ροές και τις επιπτώσεις τους ένας «φοβικός ρατσιστής».
Το μεταναστευτικό και το προσφυγικό δεν είναι πρόβλημα. Είναι πραγματικότητα. Από τις απαρχές της ανθρωπότητας. Σύνθετη, επαναλαμβανόμενη, διαρκής. Με προβληματικές εκφάνσεις, αναμφίβολα. Δεν έχει λύση – έχει διαχείριση. Και αυτή η διαχείριση απαιτεί ειλικρίνεια, όχι κυνισμό. Πολιτική γενναιότητα, όχι δημαγωγία.
Και, κυρίως, απαιτεί να μη χάνουμε τη δυνατότητα να βλέπουμε τον άνθρωπο απέναντί μας όχι ως βάρος, όχι μόνο ως αριθμό, αλλά ως… James. Κάποιον που τρέχει, παρ’ όλα αυτά, με σκοπό. Που δεν ξέρει αν εκεί που πάει θα τον δεχτούν, αλλά ξέρει ότι δεν μπορεί να μείνει εκεί που είναι. Κάποιον που απλώς προσπαθεί να είναι άνθρωπος σε έναν κόσμο που του λέει ότι δεν είναι.
• Στο «James» απονεμήθηκε το 2025 το βραβείο Pulitzer. Στα ελληνικά κυκλοφορεί με τον ίδιο τίτλο από τις εκδόσεις Ψυχογιός, σε μετάφραση Μυρσίνης Γκανά.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Η Γενεύη, το Διεθνές Δίκαιο και το Χρέος προς τον Άνθρωπο
