Ενώ ολόκληρος ο πλανήτης βρίσκεται σε ανησυχία, εξαιτίας της πανδημίας Covid-19, οι επιστήμονες υγείας και οι περισσότερες κυβερνήσεις μας καλούν να μείνουμε σπίτι. Περιορίζοντας τις μετακινήσεις μας στις απολύτως απαραίτητες, περιορίζουμε τις πιθανότητες μετάδοσης του ιού, αρκεί να ακολουθήσουμε αυτήν την απλή, αλλά τόσο δύσκολη και ψυχοφθόρα οδηγία, αναμένοντας να μειωθούν τα κρούσματα και να ξαναφτάσουμε στον “ασθενή 0”.
Εφόσον όμως ο καθένας είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα, που κουβαλά βιώματα και εμπειρίες, έχει και τη δική του προσωπική γνώμη για την πανδημία. Από πού προήλθε; Κατά πόσο είμαστε ενήμεροι για τα αληθινά στοιχεία γύρω απ’ αυτήν; Πώς είναι δυνατό να μείνουμε τόσο καιρό στο σπίτι; Τι θα γίνει με την οικονομία; Με τα σχολεία; Αυτές, και ένα σωρό ακόμη απορίες, έχουν διαφορετικές απαντήσεις για τον καθένα μας.
Η Danielle Ofri, παθολόγος στο νοσοκομείο Bellevue και αναπληρώτρια καθηγήτρια ιατρικής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, έχει αναφερθεί στον όρο “συναισθηματική επιδημιολογία”. Η επιστήμονας εξηγεί: “Ακριβώς όπως υπάρχουν πρότυπα μόλυνσης, φαίνεται να υπάρχουν πρότυπα συναισθηματικής αντίδρασης, που σχετίζονται με νέες ασθένειες”. Ασθένειες τέτοιου είδους, όπως αυτή που αντιμετωπίζουμε, φαίνεται να μας κάνουν περισσότερο φοβισμένους και αβέβαιους, καθώς θεωρητικά, μπορεί να νοσεί από αυτές οποιοσδήποτε, ακόμη και ασυμπτωματικά, και επομένως να αποτελεί κίνδυνο.
Ένα άτομο είναι πιθανό να μεταδώσει τον ιό σε άλλα άτομα, έτσι μπορεί να “μεταδώσει” και τη συμπεριφορά του. Ένα άτομο που αρνείται να αποστασιοποιηθεί κοινωνικά μπορεί να επηρεάσει κι άλλα άτομα να κάνουν το ίδιο.
Κάποιος που αισθάνεται αβεβαιότητα και φόβο, συχνά συμπεριφέρεται υποθέτοντας τα χειρότερα για τους υπόλοιπους, εν προκειμένω ότι κινδυνεύει από αυτούς, και μπορεί να οδηγηθεί σε παράλογες ενέργειες. Με τον όρο “θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης” εξηγούμε την τάση μας να πιστεύουμε ότι αυτό που πράττουν οι άνθρωποι αντικατοπτρίζει και το ποιοι είναι, ερμηνεύοντας τις πράξεις τους ως αποτελέσματα της “πρόθεσης” ή του “χαρακτήρα” τους, και μη δίνοντας σημασία στους εξωγενείς παράγοντες που τους οδήγησαν σε μία συγκεκριμένη ενέργεια.
Στην ουσία, το συμπέρασμά μας είναι τυχαίο, όμως δυστυχώς, δεν το αντιλαμβανόμαστε. Το να χαρακτηρίζουμε, όμως, τους ανθρώπους κακούς, απερίσκεπτους ή εγωιστές, ουσιαστικοποιώντας τις συμπεριφορές τους, δε μας βοηθά να κατανοήσουμε γιατί φέρονται με συγκεκριμένο τρόπο, ούτε μας υποδεικνύει πώς να τους εξηγήσουμε ότι το κοινό καλό σχετίζεται άμεσα με το ατομικό καλό.
Ο Paul Andrews, επίκουρος καθηγητής εξελικτικής ψυχολογίας στο τμήμα ψυχολογίας, νευροεπιστημών και συμπεριφοράς του Πανεπιστημίου McMaster στο Οντάριο, υποστηρίζει ότι, πιθανόν, αυτά τα αυθαίρετα λογικά άλματα πραγματοποιούνται από τον εγκέφαλό μας, με απώτερο σκοπό την επιβίωσή μας. Υποθέτοντας, δηλαδή, ότι οι υπόλοιποι είναι επικίνδυνοι για μας, τείνουμε να είμαστε περισσότερο προσεκτικοί στις επαφές μας μαζί τους και ελαχιστοποιούμε τις πιθανότητες να κολλήσουμε από αυτούς στην περίπτωση που είναι φορείς του ιού. Ωστόσο, αυτό το συμπέρασμα δεν βασίζεται στην ορθολογική λήψη αποφάσεων, αλλά στην αυτόματη και απλοποιημένη σκέψη, την οποία θέτουμε σε εφαρμογή επειδή φοβόμαστε.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν ορισμένοι “ατρόμητοι” συμπολίτες μας, που εξακολουθούν να κυκλοφορούν άσκοπα ή να ανοίγουν παράνομα τα μαγαζιά τους, παρά τις απελπισμένες εκκλήσεις των ειδικών. Γιατί, όμως, ενώ έχουμε να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση ζωής ή θανάτου, στην κυριολεξία, η οποία απαιτεί συλλογική προσπάθεια, ορισμένοι δεν πειθαρχούν, θέτοντας σε κίνδυνο τον εαυτό τους, αλλά και τους υπόλοιπους;
Ένας από τους λόγους που κάποιος αντιστέκεται στις οδηγίες των ειδικών, αφορά στην αδυναμία κατανόησης του προβλήματος. Οι άνθρωποι συχνά δυσκολεύονται να αντιληφθούν πολύπλοκα προβλήματα, αισθανόμενοι ότι αυτά συμβαίνουν σε κάποιον άλλον, αλλά όχι στους ίδιους. Επίσης, πολλοί είναι δύσπιστοι. Καθώς συνεχώς ακούμε ότι βρισκόμαστε σε περίοδο κρίσης και κατακλυζόμαστε από ειδήσεις που μιλούν για τους κινδύνους της καθημερινότητας, είναι πιθανό να δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε όσους λένε ότι, αυτήν τη στιγμή, πραγματικά κινδυνεύουμε. Σκεφτείτε το κάπως σαν την ιστορία με τον ψεύτη βοσκό.
Παράλληλα με όλα αυτά, είναι λογικό να βρισκόμαστε σε μια σύγχυση. Ξαφνικά, μία απλή πράξη όπως το να βγούμε για ψώνια, θεωρείται ατόπημα, αν δε συνοδεύεται από τα αντίστοιχα δικαιολογητικά. Το ποια συμπεριφορά είναι πλέον σωστή ή λάθος μπορεί να ανατραπεί ανά πάσα στιγμή και αυτή η αβεβαιότητα, συχνά, κάνει τους ανθρώπους να φοβούνται, να θυμώνουν και να μην ακολουθούν τη λογική. Παραδείγματος χάρη, αν τρομοκρατηθούμε και τρέξουμε να γεμίσουμε τα ψυγεία μας με τρόφιμα, θα τα στερήσουμε από κάποιους άλλους συνανθρώπους μας, που τα έχουν επίσης ανάγκη. Από την άλλη, αν πάρουμε αψήφιστα την κατάσταση και ακολουθήσουμε τη μέχρι πρότινος καθημερινότητά μας, κυκλοφορώντας κανονικά, μπορεί να θέσουμε σε κίνδυνο τον εαυτό μας, αλλά και τους υπόλοιπους.
Οι Duan, Linder και Huremović, στο βιβλίο τους Psychiatry of Pandemics υποστηρίζουν ότι πρέπει να μελετήσουμε τη “μετάδοση συμπεριφοράς” για να κατανοήσουμε την ψυχολογική και συμπεριφορική ανταπόκρισή μας στις πανδημίες. Αυτό που εννοούν οι επιστήμονες είναι πως, όπως ένα άτομο είναι πιθανό να μεταδώσει τον ιό σε άλλα άτομα, έτσι μπορεί να “μεταδώσει” και τη συμπεριφορά του. Ένα άτομο που αρνείται να αποστασιοποιηθεί κοινωνικά μπορεί να επηρεάσει κι άλλα άτομα να κάνουν το ίδιο. Και αυτά με τη σειρά τους κάποιους άλλους, και ούτω καθεξής, προκαλώντας έτσι έναν φαύλο κύκλο και αυξάνοντας τις πιθανότητες να μεταδώσουν και την πραγματική νόσο. Σκεπτόμενοι, όμως, και την αισιόδοξη πλευρά, φαίνεται ότι η τήρηση των οδηγιών και περιορισμών των ειδικών από ένα άτομο, επίσης “μεταδίδεται” στους άλλους. Όταν εγώ μένω σπίτι, μάλλον και οι φίλοι μου θα μείνουν σπίτι τους. Έχουμε αυτή τη δύναμη, να επηρεάζουμε με τη συμπεριφορά μας τις δράσεις των κοντινών μας -και ίσως όχι μόνο- ατόμων και μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε για να εμποδίσουμε ή και να σταματήσουμε τη μετάδοση του ιού.
Σαφέστατα, ο πιο ασφαλής τρόπος να περάσουμε όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα την επιδημία είναι να ακολουθήσουμε τις οδηγίες των εμπειρογνωμόνων επιδημιολογίας, οι οποίοι έχουν σίγουρα περισσότερες γνώσεις και δεδομένα. Είναι η ώρα να αφήσουμε όλοι κατά μέρος την αλαζονεία, τον εγωισμό και καθένας μας να αποδεχθεί ότι δε γνωρίζει καλύτερα για το θέμα από ό,τι οι επιστήμονες.
Έχουμε την ευκαιρία να μετατρέψουμε την παραμονή στο σπίτι σε απόλαυση, κάνοντας πράγματα τα οποία αδυνατούσαμε να κάνουμε υπό κανονικές συνθήκες, επειδή δεν είχαμε ελεύθερο χρόνο. Είναι στο χέρι μας να εστιάσουμε στα πλεονεκτήματα, παρά τη δύσκολη κατάσταση, και να σκεφτούμε το παρόν με αισιοδοξία.
Και μιας και είμαστε σπίτι, μπορούμε να διαβάσουμε ένα ποίημα. Όπως αυτό που συνέγραψε η Kathleen O’Meara την εποχή που ο κόσμος δοκιμάστηκε από την πανούκλα:
Και οι άνθρωποι έμειναν σπίτι και διάβασαν βιβλία και άκουσαν
και ξεκουράστηκαν και εξασκήθηκαν και έκαναν τέχνη και έπαιξαν
και έμαθαν νέους τρόπους ύπαρξης και σταμάτησαν
και άκουσαν βαθύτερα
κάποιοι διαλογίστηκαν κάποιοι προσευχήθηκαν
κάποιοι χόρεψαν κάποιοι συνάντησαν τη σκιά τους
και οι άνθρωποι άρχισαν να σκέφτονται διαφορετικά
και οι άνθρωποι θεραπεύτηκαν και χωρίς τους ανθρώπους που ζούσαν σε δρόμους άγνοιας
επικίνδυνους, χωρίς νόημα και χωρίς ψυχή και η γη ακόμη άρχισε να θεραπεύει
και όταν τελείωσε ο κίνδυνος και οι άνθρωποι βρήκαν ο ένας τον άλλον
λυπήθηκαν για τους νεκρούς και έκαναν νέες επιλογές
και ονειρεύονταν νέα οράματα και δημιούργησαν νέους τρόπους ζωής
και θεράπευσαν τη γη ολοκληρωτικά ακριβώς όπως θεράπευσαν τους εαυτούς τους
