Πρέπει να έχω δει τη διάλεξη The Moral Side of Murder, του καθηγητή Michael Sandel, στο πλαίσιο του μαθήματος Justice, ενός από τα πιο φημισμένα μαθήματα στο πανεπιστήμιο Harvard, το οποίο αποτελεί μια εισαγωγή στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία και μπορεί κανείς να παρακολουθήσει δωρεάν διαδικτυακά, 5-6 φορές. Δεν έχω καταφέρει ακόμα να δω όλες τις διαλέξεις της σειράς, ανεξαρτήτως όμως της δικής μου έλλειψης πειθαρχίας, προτείνω στους αναγνώστες της αθηΝΕΑς να της ρίξουν μια ματιά.
Ξεκινά λοιπόν τη διάλεξη θέτοντας ένα κλασικό υποθετικό σενάριο στους μαθητές του, το περίφημο ερώτημα με τα βαγόνια. Ο ερωτώμενος βρίσκεται απέναντι στο ακόλουθο δίλημμα. Βρίσκεται μέσα σ’ ένα βαγόνι που κινείται με ταχύτητα προς την κατεύθυνση πέντε ανθρώπων οι οποίοι βρίσκονται στις ράγες. Δεν μπορεί να σταματήσει, μπορεί όμως να εκτρέψει την κατεύθυνση του βαγονιού σε άλλες ράγες, στις οποίες βρίσκεται μόνο ένας άνθρωπος. Είναι προτιμότερο να σκοτώσει έναν άνθρωπο για να σώσει πέντε;
Κάποιοι μαθητές έχουν έτοιμη μια απάντηση, οι περισσότεροι όμως μοιάζει να περιμένουν από τον καθηγητή τους να τους πει ποια απάντηση είναι η σωστή. Δεν τους κάνει το χατίρι. Αφού ακούει κάποιες από τις απαντήσεις, προχωρά και τους θέτει ένα άλλο ερώτημα, παρεμφερές με το πρώτο, το οποίο πάει τη συζήτηση παρακάτω.
Ιδού όμως το πραγματικό μάθημα. Ο καθηγητής Sandel δεν περιμένει κάποιος να βρει τη “σωστή” απάντηση. Δεν είναι αυτός ο σκοπός του μαθήματος. Αντίθετα, το νόημά του είναι να βάλει τους μαθητές σε σκέψη. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει:
“Είναι αλήθεια, αυτά τα ερωτήματα έχουν συζητηθεί εδώ και πολύ καιρό. Όμως, το ίδιο το γεγονός ότι έχουν επανεμφανιστεί και έχουν επιμείνει, μπορεί να υποδηλώνει ότι, αν και είναι αδύνατα υπό μία έννοια, είναι αναπόφευκτα υπό μία άλλη. Και ο λόγος για τον οποίο είναι αναπόφευκτα είναι ότι βιώνουμε κάποια απάντηση στα ερωτήματα αυτά καθημερινά. Έτσι, ο σκεπτικισμός, το να σηκώνεις τα χέρια σου ψηλά και να σταματάς τον ηθικό προβληματισμό δεν είναι λύση.”
Κατά τη γνώμη μου, ο καλύτερος τρόπος να προσεγγίσει κανείς μια φιλοσοφική συζήτηση είναι με την αφετηρία “ας λογομαχήσουμε”. Είναι το αντίθετο από το στιλ συζήτησης “κάτσε να σου πω εγώ” – “όχι εγώ θα σου πω” το οποίο όλοι γνωρίζουμε καλά και έχουμε αντιμετωπίσει ουκ ολίγες φορές στη ζωή μας. Η πρώτη μέθοδος είναι δύσκολη αλλά συνεργατική, η άλλη δεν είναι τίποτα από τα δύο.
Πώς όμως ωθούμε τους ανθρώπους να υιοθετήσουν την πρώτη προσέγγιση; Εδώ είναι που επανερχόμαστε στην αξία των αδύνατων ερωτημάτων. Ρωτώντας κάποιον κάτι το οποίο δεν έχει σωστή απάντηση, για το οποίο όμως όλοι έχουν μια άποψη προκαλούμε διαφωνία και συζήτηση. Μέσα από τη συζήτηση αυτή, οι συνομιλητές αντιλαμβάνονται το ερώτημα σε βάθος και αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι απάντηση δεν υπάρχει ή δεν μπορεί να βρεθεί.
Καταλήγοντας σ’ αυτό το συμπέρασμα, οι περισσότεροι τείνουν να στρέψουν τα βέλη τους εναντίον της φιλοσοφίας ως κλάδο. “Τίποτα δε βγήκε ποτέ από τη φιλοσοφία. Επικεντρωθείτε στις θετικές επιστήμες.” Δεν έχουν άδικο. Πότε μη πιστέψετε κάποιον φιλόσοφο που θα σας πει ότι έχει τη σωστή απάντηση. Ο λόγος για τον οποίο όμως αξίζει κανείς να καταπιαστεί με τη φιλοσοφία είναι για να βρει μια καλύτερη απάντηση. Αυτός είναι ο στόχος. Ρωτάμε “γιατί αυτό είναι καλύτερο από το άλλο;” και μαθαίνουμε να συγκρίνουμε εναλλακτικές.
Έτσι, όταν η κατάσταση είναι τέτοια που θα επιτρέπει τον εντοπισμό μιας σωστής απάντησης, θα είμαστε έτοιμοι να τη βρούμε. Τα αδύνατα ερωτήματα αναγκάζουν το μυαλό να σκεφτεί “έξω από το κουτί”, μια προσέγγιση πολύτιμη που είναι τελικά το πραγματικό μάθημα πίσω από τη διάλεξη του καθηγητή Sandel.
