Τι εστί φιλοσοφία; Είναι μια επιστήμη; Είναι μια λέξη που περιγράφει έναν τρόπο ζωής; Προσωπικά, πιστεύω ότι δεν είναι ούτε το ένα, ούτε το άλλο.
Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής είναι μια αντίληψη η οποία έχει μείνει στην ιστορία χάρη σε μερικές σχολές της αρχαιότητας, όπως παραδείγματος χάριν η σχολή των στωικών φιλοσόφων, με τους οποίους καταπιαστήκαμε την προηγούμενη εβδομάδα. Στη δική τους περίπτωση, πράγματι, η φιλοσοφία αφορούσε το πώς “όφειλε” κανείς να ζει. Σήμερα όμως, το τελευταίο πράγμα που θα βρει κανείς σε μια πανεπιστημιακή σχολή φιλοσοφίας είναι μαθήματα ζωής ή σαφείς απαντήσεις στις φιλοσοφικές του ανησυχίες.
Όσο για το γεγονός ότι δεν είναι επιστήμη, υπάρχουν πολλές εξηγήσεις γι’ αυτό. Πρώτα απ’ όλα, η φιλοσοφία δεν κάνει πειράματα τα οποία στη συνέχεια ελέγχονται ακολουθώντας αυστηρά την επιστημονική μέθοδο, ούτε όταν κάποιος σπουδάζει φιλοσοφία είναι υποχρεωμένος να μελετήσει μια σειρά από πληροφορίες με τον ίδιο τρόπο που ένας γιατρός μαθαίνει ανατομία. Κάθε πανεπιστήμιο διδάσκει διαφορετική ύλη στη φιλοσοφική του σχολή. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κάποια “must” αναγνώσματα -όπως για παράδειγμα οι Διαλογισμοί του Καρτέσιου- απλά ο λόγος που θεωρούνται “must” είναι επειδή τα βιβλία αυτά είναι πιο “εύπεπτα” για κάποιον που έρχεται σε επαφή με τα ζητήματα με τα οποία ασχολείται ο συγγραφέας για πρώτη φορά.
Αν λοιπόν δεχθούμε ότι η φιλοσοφία είναι όντως “μια πράξη”, τα παιδιά στη σχολή μου παρέμεναν “άπραγα”, ενώ τα παιδιά της ρομποτικής “έπρατταν” και με το παραπάνω.
Η δική μου άποψη για το τι εστί φιλοσοφία σχηματίστηκε διαβάζοντας το βιβλίο Tractatus Logico-Philosophicus του Ludwig Wittgenstein, το οποίο αναφέρει χαρακτηριστικά: “η φιλοσοφία δεν είναι μια θεωρία, αλλά μια πράξη”, κάτι που παρατήρησα στη συνέχεια ξανά και ξανά κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. Πολλά από τα παιδιά τα οποία γνώρισα είχαν άριστες γνώσεις των διαφόρων φιλοσοφικών κειμένων. Ήξεραν απ’ έξω ποιος είχε πει τι, πότε και υπό ποιες συνθήκες. Όταν όμως ερχόταν η ώρα να καταπιαστούν οι ίδιοι με κάποιο ζήτημα, δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα παραπάνω από το να χρησιμοποιήσουν τις ιδέες και τα κείμενα άλλων προς δική τους απάντηση.
Την ίδια στιγμή, άτομα από τελείως διαφορετικούς κλάδους σπουδών, όπως για παράδειγμα η ρομποτική, είχαν μια ιδιαίτερη άνεση με σύνθετα φιλοσοφικά ζητήματα, χωρίς να έχουν αγγίξει ποτέ κάποιο κείμενο φιλοσοφίας. Ήταν συχνά πιο “φιλοσοφημένοι” από κάποιους φοιτητές φιλοσοφίας, προσεγγίζοντας μια σειρά από ερωτήματα με φρέσκια σκέψη, χωρίς περιορισμούς. Αν λοιπόν δεχθούμε ότι η φιλοσοφία είναι όντως “μια πράξη”, τα παιδιά στη σχολή μου παρέμεναν “άπραγα”, ενώ τα παιδιά της ρομποτικής “έπρατταν” και με το παραπάνω.
Ο επιστήμονας λοιπόν μελετά πληροφορίες, στοιχεία αλλά και τη μέθοδο που θα του επιτρέψει να αποκτήσει νέα γνώση στο τομέα του. Τα βιβλία φιλοσοφίας από την άλλη το μόνο που περιέχουν είναι ιδέες. Προφανώς, αυτές οι ιδέες δεν είναι χύμα ή παρατεταμένες χωρίς κάποια οργάνωση, αυτό σε τελική ανάλυση είναι και το κριτήριο για το πόσο καλά κάνει τη δουλειά του ο συγγραφέας, πόσο καλά δηλαδή μπορεί να “στήσει” ένα επιχείρημα και πόσο στέρεο είναι αυτό. Αλλά οι φιλοσοφικές ιδέες δεν είναι κάτι που υπάρχει αποκλειστικά στα φιλοσοφικά κείμενα, η λογοτεχνία για παράδειγμα είναι πλούσια σε φιλοσοφικές ανησυχίες, απορίες και απόψεις που εκφράζονται με τη μορφή ιστοριών και παραβολών.
Παραδείγματος χάριν, το 1984 του George Orwell και το Watchmen του Alan Moore είναι γεμάτα από πολιτική φιλοσοφία και ερωτήματα σχετικά με τη θέση του πολίτη υπό ένα εκάστοτε πολίτευμα. Ο Δον Κιχώτης του Miguel de Cervantes ανακαλύπτει τον εαυτό του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του, αφού πρώτα εγκαταλείψει την ταυτότητα που έχει κατασκευάσει για τον ίδιο. Υπάρχει άραγε πιο υπαρξιακή αναζήτηση απ’ αυτήν;
Όπως είπα και πριν, τα φιλοσοφικά κείμενα δεν διατηρούν την αποκλειστικότητα στις φιλοσοφικές ιδέες, αν και, την ανάλυση που θα κάνει ο Thomas Hobbes ή ο John Rawls για το πολίτευμα, δεν θα τη βρει κάποιος στον Orwell ή τον Huxley. Οι τελευταίοι πλάθουν μια ιστορία για να συνοψίζουν και να μεταφέρουν τις ιδέες τους, ενώ οι άλλοι σκάβουν βαθιά ένα ζήτημα από πλήθος οπτικών, προκειμένου να δουν που θα τους οδηγήσει η αναζήτηση αυτή. Αυτή η απόφαση του να δει κανείς πού θα τον οδηγήσει η σκέψη του, χωρίς πυξίδα και αρχική κατεύθυνση, είναι πιθανώς η ψυχή της “φιλοσοφικής πράξης”.
Η φιλοσοφία δεν αφορά “τι θα σκεφτείς”, αλλά “πώς θα σκεφτείς”, και η απάντηση στο πώς είναι “όσο το δυνατόν πιο ελεύθερα”.
Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα σειρά διαλέξεων στο διαδίκτυο από τον καθηγητή Michael Sandel περί της φιλοσοφίας της δικαιοσύνης. Το πρώτο βίντεο της σειράς είναι αφιερωμένο στα γνωστά “προβλήματα με τα βαγόνια” που δίνονται σε πρωτοετείς φοιτητές φιλοσοφίας. Για παράδειγμα: έστω ότι ένα ακυβέρνητο βαγόνι τρέχει στις ράγες με 5 επιβάτες, κατευθυνόμενο προς έναν γκρεμό. Αν το βαγόνι συνεχίσει την πορεία του, οι επιβαίνοντες σε αυτό θα πεθάνουν. Υπάρχει όμως ένας μοχλός δίπλα μας, ο οποίος θα αλλάξει τη πορεία του βαγονιού προς μια άλλη γραμμή, όπου τρεις εργάτες δουλεύουν. Σε αυτή τη περίπτωση, οι εργάτες θα χάσουν τη ζωή τους και το τρένο θα σταματήσει από τη σύγκρουση, αφήνοντας τους επιβάτες σώους και αβλαβείς. Τραβάμε τον μοχλό;
Προφανώς, δεν υπάρχει σωστή και λάθος απάντηση, σημασία έχει πώς προσεγγίζει κανείς το ζήτημα και ο στόχος τέτοιων προβλημάτων είναι να γεννήσουν με τη σειρά τους έναν έντονο προβληματισμό που θα κινήσει τα γρανάζια της σκέψης μας. Οι περισσότεροι πιστεύουν όμως ότι αφού δεν υπάρχει σωστή απάντηση, δεν έχουν σημασία και τα ερωτήματα που θα θέσει κανείς ή ότι είναι “ανόητα”. Λάθος. Ο στόχος των ερωτημάτων είναι να σκεφτεί κανείς πράγματα που δεν θα σκεφτόταν διαφορετικά. Με άλλα λόγια, η φιλοσοφία δεν αφορά “τι θα σκεφτείς”, αλλά “πώς θα σκεφτείς”, και η απάντηση στο πώς είναι “όσο το δυνατόν πιο ελεύθερα”. Αν η σκέψη μας είναι μπλοκαρισμένη από κάποια πιστεύω, από μια κάποια “στενομυαλιά”, η φιλοσοφική πράξη θα εμποδιστεί.
Η επίδραση λοιπόν της φιλοσοφίας στον άνθρωπο νιώθω πως είναι αντίστοιχη με αυτή της ψυχανάλυσης, συγκεκριμένα, όπως είχε περιγράψει την τελευταία η Anna Ο., μια από τις πρώτες ασθενείς του Josef Breuer, συνεργάτη του Sigmund Freud. Γι’ αυτήν, η ψυχανάλυση ήταν σαν “το καθάρισμα της καμινάδας από τη αιθάλη και το κάρβουνο” και έτσι πιστεύω ότι λειτουργεί κι η φιλοσοφική αναζήτηση στον νου.
Είναι λάθος κάποιος να καταπιαστεί με τη φιλοσοφία ψάχνοντας απαντήσεις. Στο τέλος θα έχει περισσότερες απορίες από πριν. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν θα αποκτήσει στην πορεία διάφορα εφόδια που θα του επιτρέψουν να θέσει ερωτήματα που θα τον φέρουν πιο κοντά στην ουσία των πραγμάτων. Από την άλλη, αν κανείς δεν είναι διατεθειμένος να αναθεωρήσει και να εξετάσει το τρόπο σκέψης του, το ζητούμενο “πώς να σκέφτεται” δεν θα κατακτηθεί και η φιλοσοφική πράξη θα παραμείνει… θεωρία.
