Είμαι γκέι. Είμαι λεσβία. Είμαι queer. Είμαι διαφορετική. Είμαι διαφορετικός. Πειράζει;
Ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία κρινόμαστε από την ταυτότητά μας. Μια κοινωνία στην οποία άτομα «διαφορετικά» περιθωριοποιούνται, αποκλείονται, δεν αγαπιούνται. Στην οποία χρειάζεται να αποκρύπτουν την ταυτότητά τους για να βρουν δουλειά, να κάνουν οικογένεια, να γίνουν αποδεκτά. Για να νιώθουν ασφαλή, να μην κινδυνεύουν.
Ο ομοφοβικός και τρανσφοβικός εκφοβισμός είναι ένα υπαρκτό φαινόμενο και οι συνέπειές του μπορεί να είναι ιδιαίτερα καταστροφικές.
Βαγγέλης Γιακουμάκης από το Ρέθυμνο, μικρός Άλεξ από τη Βέροια, Νικόλας από την Αργυρούπολη – όλοι θύματα αυτής της κοινωνίας.
Πολλές φορές αναρωτιέμαι τι μπορούμε να κάνουμε, ως νέα γενιά, για να αλλάξουμε την κοινωνία. Πώς θα φροντίσουμε ώστε να μην επαναληφθούν οι ίδιες ιστορίες; Ώστε να μην υπάρξει άλλος Άλεξ ή Βαγγέλης ή Νικόλας;
Η πρωτοβουλία του Πολύχρωμου Σχολείου μας δείχνει τον δρόμο προς αυτή την κατεύθυνση. Αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση για το πώς μπορούμε να χτίσουμε μια κοινωνία «διαφορετική» στην οποία θα μπορούν να εκφραστούν όλες οι πλευρές της ανθρώπινης υποκειμενικότητας. Μια κοινωνία συμπεριληπτική, μη ιεραρχημένη με βάση το φύλο, στην οποία θα κυριαρχούν ανθρωπιστικές και δημοκρατικές αξίες.
Θέλοντας να μάθω περισσότερα, είχα την τιμή και τη χαρά να μιλήσω με την Έλενα Σκαρπίδου, υπεύθυνη του τομέα Εκπαίδευσης Πολύχρωμου Σχολείου και από τις λίγες εκπαιδευτικούς της χώρας με εμπειρία στη σεξουαλική αγωγή.
Ως εκπαιδευτικός στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση τα τελευταία 30 χρόνια έχει ζήσει σε αρκετές πόλεις, διδάσκοντας την αγγλική γλώσσα σε διάφορα σχολεία. Συντονίζει ομάδες Αγωγής Υγείας Έφηβων με θέματα που αφορούν την ψυχική υγεία, τη σεξουαλική παιδεία και τις έμφυλες σχέσεις, καθώς και σχολές γονέων και σεμινάρια εκπαιδευτικών με την ίδια θεματολογία.
Τι είναι το Πολύχρωμο Σχολείο; Ποιος ο ρόλος σας σε αυτό;
Το Πολύχρωμο Σχολείο ξεκίνησε το 2009 από μια μικρή ομάδα εκπαιδευτικών, σταδιακά απέκτησε μορφή οργανωμένης ακτιβιστικής ομάδας και το 2020 απέκτησε νομική υπόσταση, ώστε να επεκταθεί το έργο του. Όλα τα μέλη προερχόμαστε από τον εκπαιδευτικό τομέα, τον χώρο των ανθρωπιστικών κοινωνικών επιστημών και των επιστημών ψυχικής υγείας, καθώς και τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, και εργαζόμαστε εθελοντικά. Εγώ είμαι υπεύθυνη στον Τομέα Εκπαίδευσης.
Οι σημαντικότεροι στόχοι μας είναι η εξάλειψη των προκαταλήψεων και των διακρίσεων με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα του φύλου, την έκφραση του φύλου και τα χαρακτηριστικά του φύλου στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, η ευαισθητοποίηση και ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών και η θεσμική κατοχύρωση της συμπερίληψης στην ελληνική εκπαίδευση.
Έπειτα από 13 χρόνια λειτουργίας του Πολύχρωμου Σχολείου, ποιες αλλαγές έχετε δει στις σχολικές κοινότητες και κατά πόσο οι εκπαιδευτικοί έχουν συνειδητοποιήσει την ανάγκη επιμόρφωσής τους σε ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα;
Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε παγκοσμίως ότι έχουν ενισχυθεί τα χειραφετητικά κινήματα για τα δικαιώματα των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Αυτό αντανακλάται και στις σχολικές κοινότητες, όπου τα ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά διεκδικούν την ορατότητά τους και ευαισθητοποιημένες/οι εκπαιδευτικοί αναζητούν τρόπους να ενισχύσουν αυτή την προσπάθεια.
Στο Πολύχρωμο Σχολείο απευθύνονται όλο και περισσότερες/οι εκπαιδευτικοί αναζητώντας επιμόρφωση και στήριξη για να εφαρμόσουν τη συμπερίληψη στην πράξη, ωστόσο αυτό δεν είναι αρκετό όσο το Υπουργείο Παιδείας δεν μπαίνει στο παιχνίδι, ώστε αυτές να γίνουν μαζικά και σε ολόκληρη τη χώρα.
Να μην ξεχνάμε ότι στην επαρχία η κοινωνία είναι πιο συντηρητική, σεξιστική και ομοφοβική και τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα –ή αυτά που θεωρούνται ΛΟΑΤΚΙ+ επειδή δε συμμορφώνονται με τα έμφυλα στερεότυπα– εξακολουθούν, στην καλύτερη περίπτωση, να στιγματίζονται και να αντιμετωπίζονται με εχθρότητα και κοινωνικό αποκλεισμό.
Πριν από μερικά χρόνια το να βάλουν φωτιά σε ΛΟΑΤΚΙ+ άτομο εντός σχολείου ήταν αν όχι σύνηθες, υπαρκτό φαινόμενο, το οποίο, αν δεν απατώμαι, το είχατε καταγράψει μαζί με πολλά ακόμη βίαια περιστατικά σε έρευνα του Πολύχρωμου Σχολείου.
Πράγματι, είναι συγκλονιστικό πόσο «μακριά» μπορούν να φτάσουν οι «νταήδες» σε μια κοινωνία με τόσο αυστηρές και μονοκόμματες έμφυλες νόρμες για να αποδείξουν ότι είναι «αληθινοί» άντρες. Και βέβαια, αυτές που απειλούνται περισσότερο είναι οι πιο ευάλωτες ομάδες των ΛΟΑΤΚΙ+, όπως τα τρανς και τα ίντερσεξ άτομα.
«Έρευνα έδειξε ότι η ύπαρξη ενός και μόνο υποστηρικτικού ενήλικου ατόμου μετά το coming out μείωσε τις αυτοκτονικές σκέψεις και τις απόπειρες αυτοκτονίας κατά 40%».
Στην έρευνα που δημοσιεύσαμε πρόσφατα –η οποία διεξήχθη από το 2011 έως το 2018 και συμμετείχαν 723 άτομα– έχει ενδιαφέρον να διαβάσετε στις μαρτυρίες τις περιγραφές με τους διάφορους τρόπους τους οποίους το εκπαιδευτικό προσωπικό και οι μαθητές/τριες χρησιμοποιούσαν για να επιτεθούν, να πληγώσουν, να χλευάσουν και εν τέλει να στιγματίσουν και να περιθωριοποιήσουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ή αυτά που θεωρούσαν ότι είναι ΛΟΑΤΚΙ+.
Τι θα συμβουλεύατε έναν ομοφοβικό γονέα που συνειδητοποιεί ότι το παιδί του είναι ΛΟΑΤΚΙ+;
Θα της/του έλεγα, κατ’ αρχάς, να δείξει ενδιαφέρον, να ενημερωθεί αναζητώντας σχετικά κείμενα, ντοκιμαντέρ, έρευνες, μαρτυρίες άλλων γονέων και ό,τι άλλο θα την/τον βοηθήσει να καταλάβει το παιδί του, και σε καμία περίπτωση να μην μπει σε διαδικασία να το αλλάξει. Η ταυτότητα φύλου και ο ερωτικός/σεξουαλικός προσανατολισμός δεν αλλάζει με προτροπές, εκβιασμούς ή απαγορεύσεις.
Είναι φυσικό να ανησυχεί κανείς, να αγχώνεται για το μέλλον, μερικές φορές ακόμη και να απογοητεύεται που το παιδί του είναι διαφορετικό απ’ αυτό που είχε φανταστεί. Σε αυτή την περίπτωση, όπως σε πολλές άλλες, είναι εξαιρετικά δύσκολο να είναι κανείς γονιός. Αλλά δεν είναι δουλειά του παιδιού να διαχειριστεί αυτά τα άγχη, τους φόβους και τις απογοητεύσεις. Αυτή είναι η δουλειά της/του γονιού. Το να ζητάμε από ένα παιδί να αρνηθεί τον εαυτό του εξαιτίας των προβλημάτων που θα δημιουργήσει σ’ εμάς ισοδυναμεί με το να ζητάμε από το παιδί να σηκώσει το βάρος του δικού μας άγχους, παραβλέποντας τις διαπιστωμένες επιπτώσεις στην ψυχική του υγεία.
«Χρειάζεται να αφήνουμε κάθε παιδί να μας διδάξει τι είδους γονείς πρέπει να είμαστε».
Έρευνα που έγινε από την οργάνωση The Trevor Project στην Αμερική, ανάμεσα σε περίπου 25.000 ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά και νεαρά άτομα 13-25 χρόνων, έδειξε ότι η ύπαρξη ενός και μόνο υποστηρικτικού ενήλικου ατόμου μετά το coming out μείωσε τις αυτοκτονικές σκέψεις και τις απόπειρες αυτοκτονίας κατά 40%.
Θα του θύμιζα λοιπόν ότι, όταν έχουμε παιδιά, θέλουμε να είναι εκείνα ευτυχισμένα, όχι να ικανοποιούν εμάς και τις προκαταλήψεις μας. Χρειάζεται να αφήνουμε κάθε παιδί να μας διδάξει τι είδους γονείς πρέπει να είμαστε.
Πιστεύετε ότι τα παιδιά μεγαλώνουν σε μια κοινωνία στην οποία το πρότυπο είναι η ετεροφυλόφιλη σεξουαλικότητα ή το μοντέλο της ετεροκανονικής οικογένειας – ότι μια οικογένεια πρέπει να έχει οπωσδήποτε μαμά και μπαμπά;
Στην ελληνική κοινωνία, αλλά και στο σχολείο, υπάρχει μια εμμονή με την οικογένεια που έχει μια μαμά κι έναν μπαμπά, παρόλο που γύρω μας ζουν πια πολλές οικογένειες που δεν ανταποκρίνονται σ’ αυτό το σχήμα.
Σύμφωνα με το ετεροκανονικό μοντέλο, η πιο επιθυμητή πορεία ζωής για κάθε άτομο είναι συνήθως εκείνη που περιλαμβάνει την εύρεση συντρόφου του «αντίθετου» φύλου στην αρχή της ενηλικίωσης, τον γάμο, την απόκτηση παιδιών και την ανάληψη παραδοσιακών έμφυλων ρόλων καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Ωστόσο, είναι εντελώς αυθαίρετο να υποθέτουμε ότι όλοι οι άνθρωποι επιθυμούν κάποια μέρα να παντρευτούν και να αποκτήσουν παιδιά. Αυτή η επιδίωξη προκαλεί πίεση, εμποδίζει όλους τους ανθρώπους να αναπτυχθούν ελεύθερα και συχνά τους εγκλωβίζει σε ένα όνειρο που δεν είναι δικό τους.
«Κανονικό δεν είναι αυτό που είναι οι περισσότεροι».
Όταν οι ετεροφυλοφιλικές σχέσεις τοποθετούνται στο κέντρο ως φυσιολογικές και κανονιστικές, τότε υποδεικνύεται ότι όλες οι άλλες μορφές σχέσεων είναι «αποκλίνουσες» και «αφύσικες».
Πώς αποτυπώνεται αυτό στην εκπαίδευση που λαμβάνουν και τι συνέπειες έχει στην ανάπτυξη ενός παιδιού «διαφορετικού»;
Αυτά τα παιδιά που αποκαλούνται «διαφορετικά» επειδή είναι διαφορετικά σε σχέση με ένα επιθυμητό ιδεώδες, το οποίο διαμορφώνεται από την κοινωνική κατασκευή του φύλου και της σεξουαλικότητας, καλούνται να εξερευνήσουν την ταυτότητά τους μέσα από μυστικές διαδικασίες, σε ένα μη συμπεριληπτικό περιβάλλον, μεγαλώνουν με την αίσθηση της κατωτερότητας, της ενοχής και της ντροπής σε σχέση με αυτό που είναι και εν τέλει εσωτερικεύουν αυτά τα συναισθήματα. Τα αρνητικά αυτά συναισθήματα πολλές φορές καθυστερούν την παραδοχή της ταυτότητάς τους, μειώνουν την αυτοεκτίμησή τους και οδηγούν σε αδιέξοδα πολλά ταλαντούχα, λειτουργικά και ικανά άτομα.
Παρότι έχουν γίνει κάποια βήματα σε νομοθετικό επίπεδο για τα δικαιώματα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας (βλ. σχέδιο νόμου 2017), θεωρείτε ότι πραγματικά πορευόμαστε προς μια συμπεριληπτική κοινωνία ή εγκλήματα όπως αυτό του Γιακουμάκη, του Ζακ Κωστόπουλου, της αυτοκτονίας του πατέρα στα Δωδεκάνησα εξαιτίας των ομοφοβικών σχολίων για τον γιο του θα εξακολουθήσουν να μας απασχολούν εκ των υστέρων;
Τα τελευταία χρόνια κάτι φαίνεται να αλλάζει, αν και δεν έχει ακόμη καταγραφεί σε έρευνες. Όλο και περισσότερα άτομα ζουν ανοιχτά ως ΛΟΑΤΚΙ+ ή αισθάνονται την ανάγκη να πειραματιστούν, επειδή οι κοινωνίες είναι περισσότερο ανεκτικές και όχι επειδή ακολουθούν τις επιταγές κάποιας μόδας, όπως συχνά ακούμε να λέγεται – διαφορετικοί σεξουαλικοί προσανατολισμοί και έμφυλες ταυτότητες υπάρχουν ως μέρος της ανθρώπινης κατάστασης.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα και ακραίες αντιδράσεις. Και δυστυχώς, αυτό δεν πρόκειται να σταματήσει άμεσα, γιατί ναι μεν οι νόμοι συνδράμουν στην αλλαγή των προκαταλήψεων, αλλά δεν είναι αρκετοί. Οι θεσμικές αλλαγές που έχουν επιτευχθεί χρειάζεται να επεκταθούν και στο σχολείο. Ως εκπαιδευτικός, είμαι πεπεισμένη ότι, αν θέλουμε να μειωθούν αυτά τα φαινόμενα, οι ετεροκανονικές απόψεις και το αρνητικό σπιράλ που δημιουργούν, χρειάζεται να γίνουν θέμα συζήτησης και διαπραγμάτευσης στο σχολείο, από την προσχολική αγωγή έως το λύκειο. Αναδεικνύεται πλέον η επιτακτική ανάγκη για μια θετική ως προς τη σεξουαλικότητα και αναπτυξιακά κατάλληλη σεξουαλική εκπαίδευση, ολοκληρωμένη και συμπεριληπτική.
Παρατηρώ γύρω μου και πραγματικά αναρωτιέμαι: τελικά τόσο σημαντικό είναι το φύλο του ανθρώπου; Ποιο σημαντικό από τον ίδιο τον άνθρωπο;
Το φύλο αποτελεί πράγματι καθοριστικό στοιχείο της ταυτότητάς μας, όπως και ο ερωτικός/σεξουαλικός προσανατολισμός. Το υπάρχον σύστημα, όμως, φυλακίζει τα φύλα σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ρόλους και οδηγεί στο περιθώριο ό,τι δε συμμορφώνεται στα προκαθορισμένα μοντέλα. Με αυτή την έννοια, μας καθορίζει όλα/ες/ους μας, ΛΟΑΤΚΙ+ και μη.
«Ως δίκαιοι άνθρωποι, χρειάζεται να αναγνωρίσουμε το δικαίωμα όλων να αναζητήσουν τη δική τους αλήθεια και επιθυμία, να ψάξουν και να χαράξουν τον δικό τους δρόμο για να συμφιλιωθούν με το ατομικό τους γίγνεσθαι».
Ωστόσο, ως σκεπτόμενοι άνθρωποι, μπορούμε να δούμε ότι ο διαχωρισμός αυτός μας επιβλήθηκε και ότι το κανονικό δεν είναι αυτό που είναι οι περισσότεροι. Και στη συνέχεια, να επιτρέψουμε στον εαυτό μας και σε όλες τις ταυτότητες να περιγράψουν την εμπειρία τους, να εφεύρουμε κι άλλους όρους αν χρειάζεται, που δεν θα διαχωρίζουν τις ταυτότητες φύλου σύμφωνα με μια λογική αντιπαράθεσης, αλλά με μια λογική κατανόησης, συνύπαρξης και συμπερίληψης. Και ως δίκαιοι άνθρωποι, να αναγνωρίσουμε το δικαίωμα όλων να αναζητήσουν τη δική τους αλήθεια και επιθυμία, να ψάξουν και να χαράξουν τον δικό τους δρόμο για να συμφιλιωθούν με το ατομικό τους γίγνεσθαι.
Αντί Επιλόγου
Χρειάζεται να αναλογιστούμε σε τι κοινωνία θέλουμε να ζούμε. Αν επιθυμούμε πάντως να απελευθερωθούμε από τα έμφυλα στερεότυπα, από αυτό που θεωρείται κανονικό και επιτρεπτό σε κάθε κοινωνία, και να αναζητήσουμε τη δική μας αλήθεια, χρειάζεται να περάσουμε από μια οδυνηρή και χρονοβόρα διαδικασία επαναστοχασμού, ώστε να κατανοήσουμε πώς η έννοια του φύλου μας επιβάλλεται βίαια μέσα από την επιβολή προτύπων.
Θα μπορούσαμε να διδαχτούμε πολλά παρατηρώντας τη φύση, από τη δυνατότητα της ηθικής που μας προσφέρει, η οποία βασίζεται στον πλούτο που απορρέει από την ποικιλομορφία και τη διαφορά.
Διαβάστε ακόμη στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land:
Βασίλισσα Εναντίον Βασιλιά: Η Κίνηση Ματ
Annamaria Lusardi: «Οι Ανεξάρτητες Γυναίκες Έχουν Οικονομική Αντίληψη»
