Το ερώτημα «σε ποιον ανήκει» ή θα έπρεπε να ανήκει κάτι είναι καθημερινό. Σε περιπτώσεις όπως η εποχή του θέρους κατά την οποία αναζητούμε παραλίες και βουνά για απόδραση και διακοπές, τα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται. Σε ποιον ανήκουν οι παραλίες και τα βουνά; Η θάλασσα και τα ποτάμια; Στο κράτος; Στον δήμο; Σε έναν ιδιώτη;
Για έναν ακαδημαϊκό δάσκαλο η συγγραφή είναι κομμάτι της ζωής του, της καθημερινότητάς του. Η συγγραφή για τον Κωστή Τσιτσελίκη ήταν μέσα στα σχέδια του ήδη από τα πρώτα του βήματα στο πανεπιστήμιο. Η μελέτη, η αρχειακή έρευνα και το ατελείωτο διάβασμα οδηγούσε σε έντυπες εκδόσεις, προσιτές σε ένα κοινό με ειδικά ενδιαφέροντα, αλλά και σε οποιονδήποτε ήθελε να έχει πρόσβαση σε μελέτες που, τελικά, αφορούν όλους.
Το θέμα που προσεγγίζει στο τελευταίο του βιβλίο είναι δύσκολο. Ήδη από τον τίτλο του. Άρα και προκλητικό τόσο ως υλικό όσο και ως αναγνωστική πρόταση: «Ο Μονόδρομος της Ουτοπίας και τα Όρια του Αδύνατου – Το Δικαίωμα των Ανθρώπων στα Οικουμενικά Κοινά». Άραγε είναι, πράγματι, μονόδρομος αυτός που οδηγεί στην ουτοπία των οικουμενικών αγαθών; Και αν ναι, θα μπορούσε αυτή η διαδρομή να αποτελεί δυνατή συνθήκη;
«Πολλά πράγματα αλλάζουν συνεχώς στις κοινωνίες μας με δραματικούς ρυθμούς, και όλα αυτά αφορούν άμεσα ή έμμεσα τα κοινά αγαθά, πόρους, χώρους: το περιβάλλον, το διάστημα, το διαδίκτυο, οι αλγόριθμοι, οι σπόροι, η τροφή, ο πολιτισμός, τα ίδια μας τα γονίδια».
Πώς ξεκίνησε η ιδέα που οδήγησε στο συγκεκριμένο βιβλίο;
Το αρχικό έναυσμα για έρευνα γύρω από τα κοινά υπήρξε η συμμετοχή μου στην Ερευνητική Ομάδα για τα Κοινά που λειτούργησε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο το 2014-2015. Ήρθα σε επαφή με ετερόκλητα ερευνητικά και πολιτικά ερεθίσματα σχετικά με τα απαραίτητα για τη ζωή και την ευημερία, υλικά και άυλα πράγματα, που με κάποιον τρόπο μοιράζονται οι άνθρωποι. Αναζητώντας τα κοινά αγαθά, τους κοινούς πόρους και χώρους στη διεθνή τους διάσταση, διαπίστωσα ότι το ενδιαφέρον υπό την οπτική των δικαιωμάτων ήταν μεγάλο και ακόμα μεγαλύτερο το διακύβευμα. Όχι μόνο το ερευνητικό νομικό, αλλά κυρίως το πολιτικό.
Οι προεκτάσεις της θεσμοθέτησης αυτού που ονομάζω «οικουμενικά κοινά» (universal commons) αγγίζουν αμέτρητες πτυχές της ανθρώπινης ζωής και προσφέρουν προκλητικές ιδέες για νέες διευθετήσεις και τον επαναπροσδιορισμό της δικαιοσύνης, με την έννοια του δίκαιου διαμοιρασμού μεταξύ των ανθρώπων.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημάδια που μου άφησε η πορεία αυτή ήταν η αλληλεπίδραση ιδεών που προέρχονταν από ετερογενείς χώρους. Η ζεύξη διαφορετικών κλάδων της νομικής επιστήμης, αλλά και άλλων επιστημών, με αναφορές παραδειγμάτων σ’ ένα ευρύ φάσμα πεδίων –από τα τροπικά δάση, το έδαφος και το υπέδαφος, στους σπόρους, στα ραδιοκύματα, στο ανθρώπινο γονιδίωμα, στους δορυφόρους, στις φάλαινες και στη διαχείριση των πανδημιών–, αποτέλεσε μια μεγάλη πρόκληση: να κατανοήσω ή έστω να ψηλαφήσω τα βασικά πολλών και διαφορετικών πτυχών που συνθέτουν τη συλλογική πολυμέρεια της ανθρώπινης ζωής.
Πόσα χρόνια χρειάστηκες για τη συγγραφή του και πόσο άλλαξαν τα δεδομένα στη διάρκεια της έρευνάς σου;
Η δουλειά αυτή ξεκίνησε πριν περίπου οκτώ χρόνια και ολοκληρώθηκε με την ιδιαίτερα επιμελημένη έκδοση του βιβλίου από τις εκδόσεις Νήσος, στις οποίες είμαι ευγνώμων. Δεν μπορώ να γνωρίζω πόσο επιτυχημένο είναι το τελικό αποτέλεσμα της σύνθεσης αυτής, καθώς δημοσιεύονται δεκάδες μελέτες κάθε χρόνο.
Αναπόφευκτα, ο δρόμος της διεθνολογικής προσέγγισης ήταν αρκετά μοναχικός· σε κάποιο βαθμό τον βίωσα ως πειραματισμό στην υιοθέτηση εννοιών και μεθοδολογικών εργαλείων στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του διεθνούς δικαίου, στο οποίο ενδεχομένως το βιβλίο να έχει σημαντικό μερίδιο πρωτοτυπίας.
Πολλά πράγματα αλλάζουν συνεχώς στις κοινωνίες μας με δραματικούς ρυθμούς, και όλα αυτά αφορούν άμεσα ή έμμεσα τα κοινά αγαθά, πόρους, χώρους: το περιβάλλον, το διάστημα, το διαδίκτυο, οι αλγόριθμοι, οι σπόροι, η τροφή, ο πολιτισμός, τα ίδια μας τα γονίδια. Αλλά και τον τρόπο με τον τρόπο ασκούνται διεθνείς πολιτικές σχετικές με όλα αυτά. Υπέρ του κοινού καλού, της προσβασιμότητας ή υπέρ των περιφράξεων που θέτει η ιδιοποίηση των κοινών από ιδιώτες, κράτη ή εταιρείες. Οι μεταβολές αυτές είναι πλέον ραγδαίες, αλλά οι προκλήσεις ουσιαστικά παραμένουν οι ίδιες.
«Θα πρέπει να σκεφτούμε και λίγο παραπέρα: σε ποιον ανήκει η εκμετάλλευση των αλιευτικών πόρων, το δικαίωμα παρέμβασης στο γονιδίωμα φυτών, ζώων, και ανθρώπου, η χρήση της παραδοσιακής γνώσης και πολιτισμού, το διαδίκτυο, οι πηγές ενέργειας;»
Σε ποιους απευθύνεται το βιβλίο;
Τα οικουμενικά κοινά αφορούν κάθε άνθρωπο. Οι κοινοί πόροι, χώροι και τα κοινά αγαθά αποτελούν προϋπόθεση για την ίδια τη ζωή και την ευημερία. Όσο περισσότερα γνωρίζουμε για όλα αυτά τόσο περισσότερα εφόδια θα έχουμε για να διεκδικήσουμε και να πετύχουμε τη διασφάλισή τους από την επέκταση των περιφράξεων που συνεχώς επιδιώκουν να καταλάβουν περισσότερους κοινούς πόρους και χώρους. Είναι μια διαπάλη που κρατεί από τότε που οργανώθηκαν οι ανθρώπινες κοινωνίες.
Πολλές φορές δεν αντιλαμβανόμαστε πόσο κοντά μας είναι όλα αυτά τα θέματα, θεωρούμε φυσιολογικά και αμετακίνητα τα κεκτημένα μας, ότι για παράδειγμα ο αέρας που αναπνέουμε μας ανήκει δικαιωματικά, ενώ ταυτόχρονα κάποιος μπορεί να εμπορεύεται το νερό. Λίγες δεκαετίες πριν ήταν αδιανόητο να αγοράζουμε νερό σε μπουκάλι, ενώ υπήρχαν κρήνες ή ψύκτες με πόσιμο νερό και μέσα στις πόλεις. Ας σκεφτούμε τι σημαίνει δημόσιος αιγιαλός και πάρκα, καθώς και την πιθανότητα να πληρώνουμε εισιτήριο για να βουτήξουμε στη θάλασσα ή να κάνουμε μια βόλτα στο πάρκο.
Τα παραδείγματα αφορούν, κυριολεκτικά, κάθε πτυχή της καθημερινότητάς μας. Θα πρέπει να σκεφτούμε και λίγο παραπέρα: σε ποιον ανήκει η εκμετάλλευση των αλιευτικών πόρων, το δικαίωμα παρέμβασης στο γονιδίωμα φυτών, ζώων, και ανθρώπου, η χρήση της παραδοσιακής γνώσης και πολιτισμού, το διαδίκτυο, οι πηγές ενέργειας; Αποτελούν ζητήματα κρίσιμα που μας αφορούν όλους και όλες, που αφορούν την καθημερινότητά μας και πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση απέναντι σε όσους επιχειρούν να τα υφαρπάξουν.
«Η αποικιοποίηση του διαστήματος από εταιρείες, όπως αυτή του Elon Musk, διαμορφώνουν ένα μονοπωλιακό καθεστώς υφαρπαγής από όλους τους ανθρώπους».
Τι δυσκολίες υπάρχουν όταν μιλάμε για μια παγκόσμια διαχείριση των κοινών. Από το τοπικό στο υπερ-τοπικό επίπεδο.
Πολλά κοινά υπάρχουν μέσα στις επικράτειες των κρατών, αλλά συναποτελούν ένα οικουμενικό κοινό, απαραίτητο για τη ζωή στον πλανήτη, όπως τα μεγάλα δάση και η παραγωγή οξυγόνου ή τα δίκτυα υπέργειων και υπόγειων υδάτων. Αν λοιπόν τα κράτη έχουν απόλυτη εξουσία σε αυτά τα κοινά, οι υπόλοιποι –άνθρωποι, κράτη και διεθνείς οργανισμοί, όπως ο ΟΗΕ– δεν έχουν λόγο για τη βιωσιμότητα αυτών των κρίσιμων πόρων; Μπορεί, για παράδειγμα, η Βραζιλία ή η Ινδονησία να καταστρέψει όλο το τροπικό της δάσος για να εκμεταλλευτεί τη γη;
Εδώ λοιπόν αναπτύσσεται ένα δικαίωμα επίβλεψης ή διεθνούς επιστασίας το οποίο υπερβαίνει την κρατική κυριαρχία.
Υπάρχουν και άλλα κοινά τα οποία βρίσκονται χωρικά εκτός κρατικού εδάφους, όπως η ανοιχτή θάλασσα και ο διεθνής βυθός, όπως και οι πόροι, ζωικοί ή ανόργανοι, που βρίσκονται σε αυτά. Εδώ αναπτύχθηκε ένα σύστημα κανόνων και πολιτικών για τη διεθνή διαχείριση και την πρόσβαση σε αυτά των διεθνών δρώντων, με βέλτιστο στόχο τον διαμοιρασμό του οφέλους. Αυτό είναι κάτι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί, αν και υπάρχουν κάποια ενθαρρυντικά σημάδια για το μέλλον.
Καθόλου ενθαρρυντικά δεν είναι όμως τα όσα συμβαίνουν στο διάστημα. Ίσως η ανθρωπότητα πιάστηκε απροετοίμαστη, καθώς όσα συμβαίνουν σήμερα ανήκαν στην πρόσφατη επιστημονική φαντασία. Η αποικιοποίηση του διαστήματος από εταιρείες, όπως αυτή του Elon Musk, διαμορφώνουν ένα μονοπωλιακό καθεστώς υφαρπαγής από όλους τους ανθρώπους. Και από μόνοι μας δεν μπορούμε να έχουμε σήμερα καμία δυνατότητα πρόσβασης. Ο Musk, όμως, έχει ήδη καταλάβει τις γεωστατικές τροχιές γύρω από τον πλανήτη μας πουλώντας το προϊόν του, δηλαδή υπηρεσίες ίντερνετ και επικοινωνιών.
Στην περίπτωση αυτή, το οικουμενικό κοινό, και μάλιστα πεπερασμένο, υπόκειται στον κανόνα που λέει ότι τον πόρο τον καρπώνεται όποιος προλάβει πρώτος, δηλαδή ο ισχυρός τεχνολογικά, οικονομικά και πολιτικά. Γενικά, πολλοί διεθνείς οργανισμοί προσπαθούν τα τελευταία 20-30 χρόνια να επιβάλλουν κοινούς κανόνες, ανά περίπτωση, ώστε τα οικουμενικά κοινά να είναι το δυνατόν περισσότερο δημοκρατικά διαχειρίσιμα, προσβάσιμα και να εξασφαλίζεται η αειφορία τους υπέρ των ανθρώπων και όχι υπέρ του ιδιωτικού κέρδους.
«Κρίσιμο στοιχείο για να πλησιάσει κανείς τον στόχο της δικαιοσύνης είναι να λάβει υπόψη τα πραγματικά χαρακτηριστικά των κοινών και τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων με στόχο τη διασφάλιση της ζωής και της ευημερίας για όλους χωρίς αποκλεισμούς».
Ποιοι έχουν δικαίωμα πρόσβασης, διαχείρισης και εκμετάλλευσης των κοινών αγαθών, πόρων και χώρων;
Τα οικουμενικά κοινά είναι τόσο ετερογενή και διαφορετικής φύσης, ανάλογα με το εάν είναι εξαντλήσιμα ή πεπερασμένα, ανεξάντλητα, αναπαράξιμα κ.λπ., και βέβαια εάν βρίσκονται εντός ή εκτός κάποιας κρατικής επικράτειας, όπου το νομικό καθεστώς μπορεί να είναι διαφορετικό.
Δικαίωμα πρόσβασης, διαχείρισης και εκμετάλλευσης των κοινών αγαθών, πόρων και χώρων μπορούν να έχουν οι ίδιοι οι άνθρωποι, οι κοινότητες των χρηστών του κοινού, τα κράτη, οι διεθνείς οργανισμοί, ακόμα και οι εταιρείες.
Το ζητούμενο είναι τι είδους προσβασιμότητα και δικαιώματα εκμετάλλευσης αναπτύσσονται και κατοχυρώνονται. Για παράδειγμα, σε ορισμένα κοινά η αποκλειστική προσβασιμότητα του ενός αυτόματα αποκλείει όλους τους υπόλοιπους. Ακόμα και σε ένα δημοκρατικότερο παράδειγμα αναδιανομής ενός πόρου και των ωφελημάτων του στην κοινότητα τίθεται ένα σοβαρό ερώτημα σχετικά με τη διεύρυνση της κοινότητας: με ποιους όρους μπορεί να γίνει αυτή η διεύρυνση, ποιο το περιεχόμενο της προσβασιμότητας, ποιος έχει υποχρέωση για τη διατήρηση της αειφορίας του πόρου.
Ποιος επιβάλλει κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασης των ρυθμίσεων αυτών; Αν στα εθνικά δίκαια αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό, στο διεθνές επίπεδο τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά και ρευστά. Η ρευστότητα αυτή ευνοεί βέβαια τους τζαμπατζήδες που παρασιτούν σε βάρος του κοινού καλού, βάζουν φραγμούς στα δικαιώματα εκείνων των μελών της οικουμενικής κοινότητας που επιθυμούσαν να είχαν μερίδιο στην πρόσβαση και τη διαχείριση του κοινού αγαθού, πόρου ή χώρου.
«Τα οικουμενικά κοινά εντάσσονται σε ένα οικονομικό παράδειγμα που προαπαιτεί την κοινωνική διάσταση της οικονομίας, δηλαδή να διέπεται από έννοιες όπως η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη, το κοινωνικό κέρδος, η ηθική του “κοινού καλού” και της ατομικής αυτονομίας».
Με ποιους τρόπους μπορεί να επιτευχθεί μια δίκαιη διακυβέρνηση στο διεθνές επίπεδο;
Κρίσιμο στοιχείο για να πλησιάσει κανείς τον στόχο της δικαιοσύνης είναι να λάβει υπόψη τα πραγματικά χαρακτηριστικά των κοινών και τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων με στόχο τη διασφάλιση της ζωής και της ευημερίας για όλους χωρίς αποκλεισμούς, ή τουλάχιστον χωρίς άκριτους αποκλεισμούς.
Εξάλλου, τα οικουμενικά κοινά εντάσσονται σε ένα οικονομικό παράδειγμα που προαπαιτεί την κοινωνική διάσταση της οικονομίας, δηλαδή να διέπεται από έννοιες όπως η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη, το κοινωνικό κέρδος, η ηθική του «κοινού καλού» και της ατομικής αυτονομίας. Προϋποθέτει μηχανισμούς αναδιανεμητικής δικαιοσύνης και απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της «αξίας» στην οικονομία με γνώμονα την κοινωνική της σημασία, καθώς διαφορετικό περιεχόμενο έχει στην αγορά ως προς το κέρδος και διαφορετικό ως προς τις ανάγκες των ανθρώπων.
Για παράδειγμα, η αξία της διατροφικής πρώτης ύλης, όπως το σιτάρι και το ρύζι, δεν πρέπει να εκτιμάται μόνο σύμφωνα με την τιμή στην αγορά, αλλά πρωτίστως με την ανάγκη να τραφούν οι άνθρωποι. Έτσι, τα κριτήρια υπολογισμού της αξίας έχουν μεγάλη σημασία στη συζήτηση αυτή. Στη λογική αυτή, και ευτυχώς κάτι κινείται διεθνώς προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση, θα επαναπροσδιορίζονταν οι παγκόσμιες οικονομικές σχέσεις για τις οποίες πρωταρχικός στόχος θα ήταν η αξία του κοινού καλού και όχι αποκλειστικά το ατομικό κέρδος που λειτουργεί σε βάρος των κοινών αγαθών, πόρων, χώρων.
Ένα τέτοιο δικαίωμα θα σηματοδοτούσε μια καθολική αλλαγή παραδείγματος στο δίκαιο, στην πολιτική και στην οικονομία και θα άμβλυνε κατά πολύ τις αντιθέσεις και τις ανισότητες. Για να συμβεί αυτό απαιτείται η συνεχής κινητοποίηση των ανθρώπων, των οργανώσεων ή των κοινοτήτων που ήδη διαχειρίζονται τα κοινά. Ο ρόλος των κρατών είναι κρίσιμος, όπως και των διεθνών οργανισμών.
Έχουμε δικαιώματα και ποια στα οικουμενικά κοινά;
Τα δικαιώματα του ανθρώπου αποτελούν συστατικό στοιχείο του οικουμενικού κοσμοπολιτισμού και συνεχώς εξελίσσονται εντός ενός πολυεπίπεδου και ασύμμετρου παγκόσμιου συστήματος. Η πορεία των δικαιωμάτων είναι αλληλένδετη με τα πολιτικά και τα οικονομικά διακυβεύματα.
Ήδη πολλά δικαιώματα του ανθρώπου είναι συνδεδεμένα άμεσα ή έμμεσα με τα κοινά, σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Το δικαίωμα στη ζωή, το νερό, τον καθαρό αέρα συχνά εφαρμόζονται σε ζητήματα που αφορούν το περιβάλλον. Αλλά και δικαιώματα των κρατών κατά τη διαχείριση ενός οικουμενικού πόρου μεταφράζονται ή επηρεάζουν τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου, όπως τα δικαιώματα που έχουν να κάνουν με την πολιτισμική κληρονομιά ή τις ρυθμίσεις σχετικά με την αλιεία ή την προστασία της άγριας ζωής, ζητήματα βιοηθικής λειτουργίας του διαδικτύου και τόσα άλλα.
Συνεπώς, τα κατοχυρωμένα δικαιώματα αντανακλούν τις επιτυχημένες διεκδικήσεις αξιώσεων απέναντι στην κρατική εξουσία ως προς τα υποκείμενα των δικαιωμάτων. Προϋπόθεση για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των ανθρώπων στα οικουμενικά κοινά είναι η κεντρική, πολυκεντρική ή κάθε τύπου διακυβέρνηση με κοινές αρχές και ανάλογους κανόνες στη λογική της δημοκρατικής αειφορίας των πόρων.
Κατά συνέπεια, στο επίπεδο του κράτους, το δημοκρατικό παράδειγμα σε μια προοπτική ευρύτερης και αμεσότερης συμμετοχής, όπως και η πολιτειακή οργάνωση και τα δικαιώματα του ανθρώπου αποτελούν τα ίδια ένα κοινό δημόσιο αγαθό.
«Η ανάδειξη δικαιωμάτων, η πραγματική τους εφαρμογή και η προσβασιμότητα σε αυτά απαιτεί σημαντικές αλλαγές στην οργάνωση των κοινωνιών μας».
Πώς τα δικαιώματα στα κοινά μπορούν να καταστούν προσβάσιμα με όρους δημοκρατικής συμμετοχής;
Η ανάδειξη δικαιωμάτων, η πραγματική τους εφαρμογή και η προσβασιμότητα σε αυτά απαιτεί σημαντικές αλλαγές στην οργάνωση των κοινωνιών μας: θα απαιτούσε αρχικά μια ανανοηματοδότηση της σημασίας των οικουμενικών κοινών από τη στενή έννοια του ατομικού-κρατικού-εταιρικού κέρδους στο κοινωνικό μέρισμα-όφελος. Θα απαιτούσε, δηλαδή, τη μέτρηση και την αξιολόγηση των προϋποθέσεων της ζωής και της ευημερίας με κριτήρια πέρα από αυτά της στενής οικονομικής λογικής.
Αναφέρθηκε, για παράδειγμα, η αξία των διατροφικών πρώτων υλών, όχι σύμφωνα με τις τρέχουσες τιμές στην αγορά, αλλά με βάση την αξία που έχουν για την ανθρώπινη ζωή. Έχει εκτιμηθεί, για παράδειγμα, ότι το κρέας μιας φάλαινας μπορεί να έχει αξία 60.000 δολαρίων κατά την πώλησή του, όμως η φάλαινα έχει πολλαπλάσια αξία, τουλάχιστον 2 εκατομμυρίων δολαρίων, ως ζωντανή πολύτιμη μονάδα κατακράτησης διοξειδίου του άνθρακα και ως κρίσιμου κρίκου στην αλυσίδα παραγωγής οξυγόνου. Με παρόμοιο τρόπο μπορεί να εκτιμηθεί η αξία των ελεφάντων, των μαγκρόβιων δασών ή των κοραλλιών – εντέλει του παγκόσμιου οικοσυστήματος. Τα παραπάνω συνηγορούν υπέρ της αντικατάστασης των πολιτικών απόσπασης από πολιτικές αναγέννησης σε ό,τι αφορά τους κοινούς οικουμενικούς πόρους.
Η αλλαγή παραδείγματος θα απαιτούσε μια μορφή οριζόντιας παγκόσμιας διακυβέρνησης, ενδεχομένως αποκεντρωμένης ή ομοσπονδιωμένης, η οποία θα πρότεινε μοντέλα αποτελεσματικής διαχείρισης όσων έχουν κεντρική σημασία και επιφέρουν ευεργετικές επιπτώσεις για όλους τους ανθρώπους: την αναβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, την εμπέδωση των δικαιωμάτων ή την εξάλειψη της φτώχειας, την προστασία από τις πανδημίες, μεταξύ άλλων.
Αν αυτό ακούγεται ουτοπικό, θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν τελικά έχουμε άλλη βιώσιμη και λειτουργική λύση για να συνεχίσουμε να ζούμε όλοι μαζί.
Μικρό Πορτρέτο
Ο Κωστής Τσιτσελίκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών και κοσμήτορας της Σχολής Οικονομικών και Περιφερειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Διδάσκει διεθνές δίκαιο, δικαιώματα του ανθρώπου, προστασία μειονοτήτων, προσφύγων και μεταναστών. Έχει διδάξει και συνεργαστεί με πανεπιστήμια στη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Τουρκία, τις ΗΠΑ, την Ιταλία κ.α. Συγγραφέας βιβλίων, μελετών και άρθρων, μέλος ερευνητικών ομάδων, εμπειρογνώμονας και συντονιστής προγραμμάτων σε θέματα σχετικά με τα ερευνητικά του αντικείμενα. Έχει συμμετάσχει σε αποστολές διεθνών οργανισμών σχετικά με την προστασία δικαιωμάτων του ανθρώπου και εκδημοκρατισμού. Μέλος της Γραμματείας του Κέντρου Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων (1997-2015) και πρώην πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (2011-2017).
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
10 Million Hands Σημαίνει Βιωσιμότητα στην Πράξη
Κλιματικοί Πρόσφυγες | Τα Λησμονημένα Θύματα του Κόσμου
Νερό | Το Πολυτιμότερο Αγαθό σε Κίνδυνο
