Ήταν 30 Μαρτίου 1822 όταν ο τουρκικός στόλος με ναύαρχο τον Καρά Αλή έφτασε στο νησί της Χίου, με σκοπό να καταπνίξει την απόπειρα επανάστασης που είχε προηγηθεί λίγες ημέρες νωρίτερα.
Η αντίδραση του Σουλτάνου απέναντι στους επαναστάτες, οι οποίοι απολάμβαναν ειδικά προνόμια στα προεπαναστατικά χρόνια, υπήρξε άμεση και σκληρή. Διέταξε την παραδειγματική τιμωρία των υπόδουλων, η οποία προέβλεπε τη θανάτωση βρεφών έως 3 ετών, τη θανάτωση όλου του αρσενικού πληθυσμού άνω των 12 ετών, τη θανάτωση των γυναικών άνω των 40 έτων και την αιχμαλωσία και πώληση των υπολοίπων ως σκλάβων.
Η Φρικιαστική Καταστροφή
Τραγικός ο απολογισμός που συνόδευσε το μένος του Σουλτάνου: δεκάδες χιλιάδες Έλληνες κάτοικοι του νησιού χλευάστηκαν και σφαγιάστηκαν με φρικιαστικό τρόπο, γυναίκες ατιμώθηκαν, χωριά κάηκαν ολοσχερώς.
Στις 7 Ιουνίου, οπότε εξαπολύθηκε η τελευταία επίθεση των Τούρκων στα Μαστιχοχώρια, ολοκληρώθηκε η καταστροφή του νησιού. Η Χίος έμοιαζε “με ένα απέραντο ερημωμένο σφαγείο”, ενώ η θάλασσα αποτέλεσε τον υγρό τάφο πολλών θυμάτων που προσπάθησαν να ξεφύγουν από τους διώκτες τους.
Οι μαρτυρίες που έχουν διασωθεί από όσους επέζησαν της καταστροφής είναι συνταρακτικές. Το γεγονός της σφαγής στη Χίο, όταν έγινε γνωστό μέσα από γαλλικές, γερμανικές και αγγλικές εφημερίδες, συγκλόνισε την παγκόσμια κοινή γνώμη.
Οι Χιώτες ήταν πλοιοκτήτες, έμποροι και διανοούμενοι γνωστοί στην Ευρώπη. Η ανελέητη σφαγή επιφανών Χριστιανών αστών από Μουσουλμάνους συντάραξε τους Ευρωπαίους, με αποτέλεσμα να προκληθεί τεράστια συμπάθεια προς την Ελλάδα. “Η Χίος έγινε το υπόδειγμα της τραγωδίας της καταστολής. Για τους ξένους όλους έγινε ένας σταθμός.”
Ο Καμβάς του Delacroix
Στη Γαλλία, ο Eugène Delacroix (1798-1863, Παρίσι) εμπνεύστηκε από την τραγικότητα της καταστροφής και αντέδρασε άμεσα, αποδίδοντας το ιστορικό γεγονός σε έναν μνημειακό πίνακα που εκτέθηκε στο Salon του Παρισίου το 1824.
Ο καμβάς του Delacroix, κατά τη διάρκεια της έκθεσης, τραβούσε σταθερά την προσοχή του πλήθους. Στο έργο αυτό οι Γάλλοι ταυτίστηκαν με τους Έλληνες στον αγώνα τους για ανεξαρτησία.
Ο Delacroix πρόσφερε στο κοινό ένα κομμάτι σύγχρονης ιστορίας ταυτόχρονα με ζωγραφική καινοτομία. Το αποτέλεσμα; Ο πίνακας που απεικονίζει τις σφαγές στη Χίο αποτέλεσε ορόσημο στη ζωγραφική τέχνη και ταυτόχρονα παρακίνησε και ενίσχυσε σημαντικά το φιλελληνικό ρεύμα στην Ευρώπη.
Η “Σκηνή από τις Σφαγές στη Χίο” (γαλλ.: Scène des Massacres de Scio, αγγλ.: Massacre at Chios) ολοκληρώθηκε μετά από πολλές μελέτες και προσχέδια και αποτέλεσε μεγάλη επιτυχία για τον Delacroix, καθώς βραβεύτηκε με χρυσό μετάλλιο στο Salon του 1824 και αγοράστηκε από το γαλλικό κράτος.
Πρόκειται για μια πολυεπίπεδη, μπαρόκ σύνθεση, η οποία επιβάλλεται κυρίως από ένα σύμπλεγμα ανθρώπων που προτάσσεται σε χώρο δυναμικό. Ειδικότερα, η σύνθεση βασίζεται σε δύο τρίγωνα (δεξιά-αριστερά) και σε μία ανεστραμμένη πυραμίδα που μας μεταφέρει στο βάθος. Με τον τρόπο αυτό τονίζεται η ατμόσφαιρα της καταστροφής, του πόνου και του αδιεξόδου.
Στο πρώτο επίπεδο, ξεκινώντας από αριστερά, βλέπουμε μία τετραμελή οικογένεια σε απόγνωση και δίπλα ένα μισόγυμνο ανδρόγυνο παραδομένο στο θάνατο. Δεξιότερα, μία ηλικιωμένη γυναίκα με αριστοκρατική φυσιογνωμία παρακολουθεί τα γεγονότα ανήμπορη να αντιδράσει, ενώ στα πόδια της μια νεαρή μητέρα, πιθανότατα νεκρή, έχει στο στήθος το μωρό της που πασχίζει να θηλάσει.
Στο δεύτερο επίπεδο, στα αριστερά, στη σκιά βρίσκονται δύο Τούρκοι φρουροί, κρατώντας σπαθιά και πιστόλια, στο μέσον βλέπουμε ένα σφιχταγκαλιασμένο ζευγάρι να θρηνεί και στα δεξιά έναν έφιππο Τούρκο να σέρνει δεμένες δύο νέες, μισόγυμνες Ελληνίδες που οδηγούνται στην ατίμωση και τη σκλαβιά.
Με τη διάταξη αυτή, στο πρώτο πλάνο παρατηρούμε τα προσωπικά δράματα μέσα από στατικά επεισόδια, στο τρίτο επίπεδο βλέπουμε τις ομαδικές σφαγές σε εξέλιξη και τέλος, στο βάθος, ο καπνός από τις φλόγες μας μεταφέρει την ολοκληρωτική καταστροφή του νησιού, την τραγική μοίρα της Χίου.
Η γενική αίσθηση της καταστροφής και του θανάτου, η ατμόσφαιρα της απελπισίας, αποδίδεται από τον καλλιτέχνη με ψυχρά γκρίζα και λευκά χρώματα, καφέ αποχρώσεις και λίγα ζεστά κόκκινα και ρόδινα.
Τα γεμάτα θλίψη βλέμματα, τα σφραγισμένα χείλη, η απόγνωση των θυμάτων, τα απογυμνωμένα άκρα, τα ματωμένα ρούχα, οι αποχρώσεις, οι χρωματικές αντιθέσεις και ο φωτισμός επιβάλουν τη μελαγχολία, τον φόβο, την τραγική διάθεση, αλλά και τη θεατρικότητα του σκηνικού.
Το ανώνυμο πλήθος, και όχι κάποιος ήρωας συγκεκριμένος, αντιμετωπίζει τη μοίρα του. Το δραματικό περιεχόμενο του έργου τονίζεται από την απομόνωση του κάθε προσώπου και της κάθε ομάδας και ολοκληρώνεται από την ατμόσφαιρα του συνόλου.
Ο Γάλλος Ζωγράφος
Ο Eugène Delacroix θεωρείται ο σπουδαιότερος εκφραστής του Γαλλικού ρομαντισμού και μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της γαλλικής τέχνης του 19ου αιώνα. Ιδιαίτερα τον αγγίζουν τα σύγχρονα γεγονότα της εποχής του, τα οποία ένιωθε πως μπορούσαν να αποδοθούν λυρικά στον καμβά ως έκφραση οξυμένων συναισθημάτων.
Στο έργο του παρουσιάζει τη δυναμική σύγχρονη ιστορική πραγματικότητα με τρόπο που σοκάρει και ταρακουνά το κοινό. Αποδίδει τα θέματά του με μία χαρακτηριστική αίσθηση θλίψης στις στιγμές του θανάτου, της συντριβής και της οδύνης.
Αγωνίζεται να πλησιάσει την εσωτερική αλήθεια του θέματος που απεικονίζει, αποβλέπει να δώσει μία άλλη διάσταση της ανθρώπινης ψυχής. Ενδιαφέρεται να αποδώσει την “εσωτερική συγκίνηση” και την “έξαρση του πάθους”, ενώ έχει μία “καθαρά προσωπική αίσθηση του χρώματος, ένα χρωματικό πάθος”. Η δεξιοτεχνική χρήση των χρωματικών αξιών, τόσο για την περιγραφή όσο και για την έκφραση του θέματος, εξελίσσει τη ζωγραφική του πρώτου μισού του 19ου αιώνα και αποτελεί σημαντικό βήμα για την εξέλιξη που θα ακολουθήσει στη γαλλική ζωγραφική.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της καλλιτεχνικής προσέγγισης του ζωγράφου αποτελεί η σφαγή της Χίου, όπου τα σύγχρονα γεγονότα μεταφέρονται σε άμεσο χρονικό διάστημα σ΄ έναν τεράστιο καμβά, σαν ένα είδος υποκειμενικής δημοσιογραφικής ανταπόκρισης που στόχο έχει την ευαισθητοποίηση του κοινού που είναι τόσο κοντά και συνάμα τόσο μακριά από τον τόπο της ανθρωπιστικής καταστροφής.
Bio
Η Αγγελική Ντούρου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1984. Το 2006 ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης στο ΤΕΙ Αθηνών. Το 2008 απέκτησε το μεταπτυχιακό δίπλωμα MSc Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Εδιμβούργου, με εξειδίκευση στην Εκτίμηση Έργων Τέχνης. Έχει εργαστεί ως συντηρήτρια αρχαιοτήτων και έργων τέχνης στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Μουσείο Μπενάκη και ως ιστορικός τέχνης στο Ίδρυμα Σύγχρονης Τέχνης ΔΕΣΤΕ. Είναι εγγεγραμμένη στον κατάλογο Πραγματογνωμόνων-Εκτιμητών Έργων Τέχνης του Πρωτοδικείου Αθηνών και τακτικό μέλος του Συλλόγου Εκτιμητών Ελλάδος (Σ.ΕΚ.Ε.) και της Εταιρείας Ελλήνων Ιστορικών Τέχνης (Ε.Ε.Ι.Τ.). Έχει επιμεληθεί εκθέσεις τέχνης και σεμινάρια ιστορίας τέχνης και εκτίμησης έργων τέχνης στο Μουσείο Ηρακλειδών, κ.α. Σήμερα εργάζεται ως Πιστοποιημένη Εκτιμήτρια Έργων Τέχνης (MRICS) και ως Σύμβουλος Τέχνης. Παρακολουθεί ανελλιπώς την αγορά τέχνης και τις εφαρμογές των επιστημών στην τέχνη, ενώ απολαμβάνει να επισκέπτεται καλλιτεχνικές εκθέσεις και να μελετάει την ιστορία και τη θεωρία της τέχνης. Μοιράζεται μαζί μας τα #MustSee του μήνα μέσα από τη στήλη της “pARTicle”.
“Μικρά Τεκμήρια για το ’21”: μια πλειάδα επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων προσεγγίζει το 1821 μέσα απ’ αυτά. Γλυπτά, έγγραφα, αντικείμενα, νομίσματα και έργα τέχνης γίνονται αφορμή για να φωτιστούν πτυχές της εποχής. Η έκδοση, που θα φτάσει σύντομα στο κοινό μας αρχικά ως e-book και στη συνέχεια θα “δεθεί” σε βιβλίο, αποτελεί μία σύμπραξη της αθηΝΕΑς, των “hιστορισταί” και της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, με την ευγενική χορηγία της Eurolife FFH.
Πηγές:
Η ευρωπαϊκή ζωγραφική του 19ου αιώνα, Χρύσανθος Χρήστου, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993
Oxford Concise Dictionary of Art & Artists, Ian Chilvers, Oxford University Press, New York, 2003
Art in Theory, 1815-1900: An Anthology of Changing Ideas, Ed. By Charles Harrison, Paul Wood and Jason Gaiger, Blackwell Publishing, Oxford, 1998
«1821», Θάνος Βερέμης, Σειρά Επεισοδίων στον τηλεοπτικό σταθμό ΣΚΑΪ
