Κατά τη διάρκεια των πυρκαγιών στο Μάτι, όπως και μετά από αυτές, γίναμε μάρτυρες συγκινητικών πράξεων αλληλεγγύης από μεμονωμένους πολίτες ή ομάδες πολιτών. Εκατοντάδες ήταν οι προσφορές σε χρήματα, ρούχα, τρόφιμα, στέγη, αλλά και σε χρόνο και υπηρεσίες για τη στήριξη των πυρόπληκτων. Πριν λίγες μέρες, ένα ιδιαίτερο καιρικό φαινόμενο προκάλεσε το θάνατο 7 ανθρώπων στη Χαλκιδική και μεγάλες καταστροφές, με τους πολίτες και πάλι να προσπαθούν να βοηθήσουν με όσα μέσα είχαν.
H αμοιβαία υποστήριξη ανάμεσα σε άτομα άγνωστα μεταξύ τους και η αμοιβαία συντονισμένη δραστηριότητά τους είναι χαρακτηριστικά αυτού που ονομάζεται συλλογική ανθεκτικότητα (collective resilience). Στοιχεία συλλογικής ανθεκτικότητας έχουν φυσικά εντοπιστεί όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά και σε καταστροφές που σημειώθηκαν σε πολλές άλλες χώρες, όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και σε ανατολικούς πολιτισμούς, όπως στην Ιαπωνία.
Πώς Προκύπτει η Συλλογική Ανθεκτικότητα;
Τι μας κάνει να θέλουμε να βοηθήσουμε άτομα που δεν γνωρίζουμε – και ίσως ούτε και πρόκειται να γνωρίσουμε ποτέ; Σύμφωνα με την επιστήμη της ψυχολογίας, η οποία μελετάει τη συμπεριφορά των ατόμων, όταν τα άτομα αισθάνονται ότι απειλούνται από μια καταστροφή, αποκτούν μια αίσθηση κοινής μοίρας. Σταματούν να θεωρούν τους εαυτούς τους μονάδες και αρχίζουν να βλέπουν τους εαυτούς τους ως μέλη μιας ομάδας. Αυτή η δημιουργία μιας κοινής ταυτότητας έχει ως αποτέλεσμα να νιώθουν αλληλεξαρτώμενα και κατά συνέπεια διατεθειμένα να αλληλεπιδράσουν και να αλληλοβοηθηθούν. Κράτα με να σε κρατώ.
Πρόσφατες μελέτες, ωστόσο, διαπίστωσαν ότι τα παραπάνω δεν είναι αρκετά. Η απειλή μιας επερχόμενης καταστροφής και η κοινή ταυτότητα δεν μπορούν δηλαδή να εξηγήσουν από μόνα τους το μηχανισμό της συλλογικής ανθεκτικότητας. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Vezzali και τους συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο Regio Emilia της Ιταλίας, δεν θα αισθανθούν όλα τα μέλη μιας κοινωνίας την ίδια έντονη αίσθηση ενότητας όταν βρίσκονται μπροστά σε μια εθνική καταστροφή (π.χ. μειονοτικές ομάδες). Επιπλέον, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Sussex έδειξαν ότι μπορεί να δημιουργηθούν όχι μόνο μία, αλλά πολλές κοινές ταυτότητες. Από την άλλη μεριά, ο Drury και οι συνεργάτες του, μελετώντας συμπεριφορές αλληλεγγύης μετά από το σεισμό στη Χιλή το 2010, υποστήριξαν ότι μια κοινή ταυτότητα, ακόμα και αν είναι έντονη, δεν μεταφράζεται πάντα σε πρόθεση για βοήθεια.
Ποιοι άλλοι παράγοντες μπορεί, λοιπόν, να παίζουν ρόλο στην εμφάνιση της συλλογικής ανθεκτικότητας;
ΜΜΕ, Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και Κινητά Τηλέφωνα
Στη σημερινή κοινωνία της πληροφορίας, ένας εξαιρετικά πιθανός υποψήφιος για το ρόλο της ενδυνάμωσης της συλλογικής ανθεκτικότητας είναι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ), τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα κινητά τηλέφωνα. Η πληροφορία, εξάλλου, -το νόμισμα που διακινούν- είναι δύναμη. Πράγματι, ο Gilles και οι συνεργάτες του από την Ελβετία μελέτησαν το πώς αντιμετωπίστηκε μια απειλή επιδημίας γρίπης και έδειξαν ότι η πληροφόρηση από τα μέσα ενημέρωσης επηρεάζει το αν τα άτομα αντιλαμβάνονται ότι είναι μέλη μιας ομάδας ή ότι βρίσκονται εκτός ομάδας. Επιπλέον, οι άνθρωποι που δεν μπορούν να πάρουν επαρκείς πληροφορίες σε μια καταστροφή, τείνουν να είναι πιο επιρρεπείς στον πανικό, κάτι που επιβεβαιώνεται από πολλούς ερευνητές μαζικών καταστροφών, όπως ο Zhen, και οι συνεργάτες του, ο Wessely και οι Helbing και Mukerji. Άλλες μελέτες έχουν δείξει ότι οι πληροφορίες έχουν ισχυρή επιρροή σε συμπεριφορές που είναι σημαντικές μετά από καταστροφές, όπως η εκκένωση, η ευαισθητοποίηση σχετικά με την κατάσταση και οι αλτρουιστικές πράξεις.
Στο μακρινό μας Τόκιο, ερευνητές μελέτησαν το Μεγάλο Σεισμό της Ανατολικής Ιαπωνίας του 2011. Βρήκαν ότι τα άτομα που είχαν λάβει περισσότερες πληροφορίες από τα μέσα ενημέρωσης ήταν πιο πιθανό να έχουν ισχυρότερη την αίσθηση της κοινής μοίρας και ένα υψηλότερου επιπέδου αίσθημα δούναι και λαβείν – βασικά στοιχεία της συλλογικής ανθεκτικότητας. Διαπίστωσαν, επίσης, ότι μεταξύ των διαφορετικών μέσων ενημέρωσης, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα κινητά τηλέφωνα υπήρξαν τα πιο αποτελεσματικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα άλλα μέσα ενημέρωσης δεν ήταν χρήσιμα, και ιδιαίτερα η τηλεόραση που μάλιστα χρησιμοποιήθηκε περισσότερο από κάθε άλλο μέσο. Όμως, τα κινητά τηλέφωνα και τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης έχουν έναν άσο στο μανίκι τους: τον εξατομικευμένο και διαδραστικό χαρακτήρα τους.
Η επιστήμη μας δίνει τα δεδομένα και τις θεωρητικές εξηγήσεις για να υποστηρίξουμε τους πολίτες στο να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών. Θα τα αξιοποιήσουμε; Γιατί μόνο αν με κρατάς και σε κρατώ, θα ανεβούμε το βουνό.
Πώς Εξηγούνται Όλα Αυτά Από την Επιστήμη της Ψυχολογίας;
Μια πιθανή θεωρητική εξήγηση για το ρόλο των ΜΜΕ, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των κινητών τηλεφώνων -των διακινητών της πληροφορίας- είναι ότι οι πληροφορίες βοηθούν τα άτομα να αισθάνονται πιο ενδυναμωμένα και κατά συνέπεια περισσότερο ικανά να αλληλεπιδράσουν και να βοηθήσουν τους άλλους. Με άλλα λόγια, η αντιληπτή ικανότητα (perceived competence), το πόσο ικανός θεωρεί δηλαδή κανείς ότι είναι, είναι κύριος πρόδρομος της προσφοράς βοήθειας. Με τα λόγια του Midlarsky το 1984, σχεδόν 35 χρόνια πίσω, “πριν μπορέσει κανείς να στρέψει την προσοχή του στις ανάγκες των άλλων, θα πρέπει να έχει εσωτερική δύναμη και ελευθερία από έντονες προσωπικές ανησυχίες”.
Σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις ψυχολογικές αρχές της ανθεκτικότητας, οι άνθρωποι αισθάνονται πιο ενδυναμωμένοι να αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες αν αισθάνονται ότι έχουν τον έλεγχο και αν νιώθουν συνεκτικότητα και σύνδεση (τα τρία Cs: control, coherence και connectedness). Κατά αντιστοιχία, η έλλειψη χρήσιμων πληροφοριών μπορεί να παρεμποδίσει το μηχανισμό της συλλογικής ανθεκτικότητας.
Στην Πράξη…
Πώς μπορούν τα παραπάνω να φανούν χρήσιμα σε κυβερνήσεις και άλλους οργανισμούς έτσι ώστε να τα χρησιμοποιήσουν για την ενίσχυση της αλληλοβοήθειας μεταξύ των πολιτών σε περιπτώσεις καταστροφών; Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει εφικτό συνδέοντας δύο μηχανισμούς μείωσης των κινδύνων από καταστροφές: την αξιοποίηση των τεχνολογιών της πληροφορίας και την προώθηση της κουλτούρας της συμμετοχής των πολιτών.
Για παράδειγμα, η ιαπωνική κυβέρνηση καταβάλλει σημαντικές προσπάθειες για την ενίσχυση των υποδομών επικοινωνίας έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περιπτώσεις καταστροφών. Παράλληλα, επιχειρεί να ενσωματώσει την έννοια του “kyojo” (αμοιβαίας βοήθειας) στην πολιτική της περί μείωσης των κινδύνων από καταστροφές. Επιπλέον, σε κάθε επιχείρηση ενημέρωσης των πολιτών, θα πρέπει -όπως είδαμε παραπάνω- να συμπεριλαμβάνονται εκτός από τα παραδοσιακά μέσα μαζικής ενημέρωσης, και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καθώς και τα κινητά τηλέφωνα.
Μέσα από πολλές έρευνες ξέρουμε, λοιπόν, ότι πληροφορίες που διακινούνται από τα μέσα ενημέρωσης, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα κινητά τηλέφωνα σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά της συλλογικής ανθεκτικότητας, όπως η κοινή ταυτότητα και η αμοιβαία βοήθεια. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η πληροφόρηση μπορεί να βοηθήσει τα άτομα να αισθανθούν πιο ικανά και, συνεπώς, να είναι πιο πρόθυμα να αλληλεπιδράσουν και να βοηθήσουν τους άλλους. Για αυτό και τα άτομα που σε περίπτωση φυσικών καταστροφών λαμβάνουν περισσότερες πληροφορίες από τα μέσα ενημέρωσης, ιδίως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα κινητά τηλέφωνα, είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν υψηλότερα επίπεδα αλληλοβοήθειας.
Η επιστήμη μας δίνει τα δεδομένα και τις θεωρητικές εξηγήσεις για να υποστηρίξουμε τους πολίτες στο να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών. Θα τα αξιοποιήσουμε; Γιατί μόνο αν με κρατάς και σε κρατώ, θα ανεβούμε το βουνό.
