Περίπου δυόμισι χρόνια πριν, τον Αύγουστο του 2022, o Jason Allen, σχεδιαστής βιντεοπαιχνιδιών στο Πουέμπλο του Κολοράντο, κέρδισε την πρώτη θέση στον διαγωνισμό Ψηφιακών Τεχνών της πολιτείας (Colorado State Fair). Ο Allen αφιέρωσε περίπου 80 ώρες για την προετοιμασία της συμμετοχής του στον διαγωνισμό και έκανε σαφές κατά την υποβολή του έργου του «Théâtre D’ Opera Spatial» ότι το αποτέλεσμα δημιουργήθηκε με το γνωστό πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης Midjourney, ένα εργαλείο που μπορεί να δημιουργήσει εικόνες με βάση την περιγραφή που του δίνει ο χρήστης σε μορφή κειμένου. Αυτό που ακολούθησε ήταν μια έντονη συζήτηση στα κοινωνικά δίκτυα και όχι μόνο.
Τι είναι τελικά η τέχνη; Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να υποκαταστήσει την ανθρώπινη δημιουργικότητα και την καλλιτεχνική έκφραση; Ποιος είναι ο δημιουργός σε αυτή την περίπτωση; Εξασφαλίζονται τα πνευματικά δικαιώματα; Είναι ηθικό να συναγωνίζεται ο καλλιτέχνης με το προϊόν μιας εφαρμογής; Όταν υπάρχει μαζική παραγωγή έργων από την τεχνητή νοημοσύνη, πού βαδίζει η αγορά των προϊόντων καλών τεχνών;
Κάποια από αυτά τα ερωτήματα τέθηκαν την προηγούμενη εβδομάδα στη συζήτηση με θέμα «Πολιτισμός και Δημιουργικότητα στην Εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης» που έγινε στα κεντρικά γραφεία της UNESCO, στο πλαίσιο του 2ου Φόρουμ των Δελφών, στο Παρίσι.
Είναι αλήθεια ότι η τεχνητή νοημοσύνη έχει επιδράσει σε κάθε πτυχή της ζωής. Και φυσικά, όπως είναι αναμενόμενο, με την παραγωγική τεχνητή νοημοσύνη θα επηρεάσει και στην καλλιτεχνική δημιουργία.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη στην Υπηρεσία του Πολιτισμού
Η συνεισφορά της τεχνολογίας μπορεί να είναι καθοριστική στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Προστασία Πολιτιστικής Κληρονομιάς: Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει στην ψηφιοποίηση, την αποκατάσταση και τη συντήρηση πολιτιστικών χώρων και αντικειμένων που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, συνεισφέροντας στην αποκατάσταση και την προστασία τους.
Διαδραστική Αφήγηση: Μπορεί επίσης να προσφέρει καθηλωτικές εμπειρίες στον επισκέπτη. Αξιοποιώντας τη διαδραστική αφήγηση και προσαρμόζοντάς την σε διαφορετικούς τύπους κοινού, η πολιτιστική κληρονομιά και η ιστορία έρχονται πιο κοντά στον περιηγητή μέσα από ιστορίες και αναπαραστάσεις.
Γλώσσα και Προσβασιμότητα: Εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης, όπως η μετάφραση και ο υποτιτλισμός σε πραγματικό χρόνο, γεφυρώνουν τα γλωσσικά εμπόδια σε ό,τι αφορά την πρόσβαση στην παγκόσμια λογοτεχνία, σε παραστάσεις και σε άλλα πολιτιστικά μέσα.
Ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα προέρχεται από το Βατικανό, το οποίο αποτελεί Μνημείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Τον περασμένο Νοέμβριο, το Βατικανό και η Microsoft παρουσίασαν ένα ψηφιακό δίδυμο της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου, ένα μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς που θα γιορτάσει την 400ή επέτειό του το 2026. Το ψηφιακό δίδυμο δημιουργήθηκε με χρήση τεχνητής νοημοσύνης και πάνω από 400.000 εικόνες υψηλής ανάλυσης που καταγράφηκαν από drones, κάμερες και λέιζερ κατά τη διάρκεια ενός μηνός, όταν η Bασιλική ήταν κλειστή για το κοινό. Αυτό το ψηφιακό αντίγραφο επιτρέπει την εικονική εξερεύνηση του καθεδρικού ναού, βοηθά στη διαχείριση των ροών των επισκεπτών και εντοπίζει σημεία που χρειάζονται συντήρηση, ειδικά τώρα που το Βατικανό προετοιμάζεται για το Ιωβηλαίο του 2025 και αναμένει πάνω από 30 εκατομμύρια προσκυνητές. Το έργο περιλαμβάνει 22 terabytesδεδομένων και έχει ήδη βοηθήσει στον εντοπισμό δομικών ζημιών, ενισχύοντας τις προσπάθειες διατήρησης.
Αντίστοιχο έργο στην Ελλάδα είναι το «Αρχαία Ολυμπία – Κοινός Τόπος», μια συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και της Microsoft. Σε αυτή την περίπτωση, τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης και μικτής πραγματικότητας χρησιμοποιήθηκαν για να προσφέρουν μια συναρπαστική βιωματική εμπειρία εικονικής περιήγησης στον ιερό χώρο της Ολυμπίας του 2ου αι. μ.Χ.
Πνευματικά Δικαιώματα και Τεχνητή Νοημοσύνη
Ωραία όλα αυτά, αλλά τι γίνεται με τα θέματα ηθικής;
Η ευρεία εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης παρουσιάζει πολλές ηθικές προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Και ενώ η τεχνολογία εξελίσσεται ταχέως, οι ρυθμιστικές αρχές αγωνίζονται να ακολουθήσουν τις εξελίξεις, καθώς νέες προκλήσεις αναδύονται καθημερινά. Το ζητούμενο είναι η ισορροπία: να δημιουργηθεί ένα ρυθμιστικό πλαίσιο που να προστατεύει τα πνευματικά δικαιώματα χωρίς να δημιουργεί εμπόδια στην καινοτομία και την εξέλιξη της τεχνολογίας. Κάτι τέτοιο βέβαια απαιτεί συνεργασία μεταξύ των κυβερνήσεων και των ρυθμιστικών αρχών, των επιχειρήσεων που ηγούνται στην παραγωγή εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης και των καλλιτεχνών.
Μία από τις κύριες συζητήσεις περιστρέφεται γύρω από το εάν τα έργα που προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα και χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση της τεχνητής νοημοσύνης θα πρέπει να απαιτούν ρητή άδεια ή αποζημίωση.
Ο Ευρωπαϊκός Νόμος για την Τεχνητή Νοημοσύνη (EU AI Act) –που είναι πλέον σε ισχύ– εισάγει κατευθυντήριες γραμμές για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών και καλλιτεχνών, ειδικά κατά τη χρήση γενικών μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης (GAI). Οι κύριες διατάξεις περιλαμβάνουν την απαίτηση για ρητή συγκατάθεση από τους κατόχους δικαιωμάτων πριν από την εξόρυξη δεδομένων και κειμένων που περιλαμβάνουν τα έργα τους. Επιπλέον, απαιτείται από τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που δημιουργούν περιεχόμενο να αποκαλύπτουν τη χρήση υλικού που προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα, διασφαλίζοντας τη διαφάνεια και τη λογοδοσία. Οι δύο αυτές έννοιες είναι πολύ βασικές στο να δημιουργηθεί η απαιτούμενη εμπιστοσύνη στη χρήση των τεχνολογιών για την παραγωγή καλλιτεχνικού έργου, οδηγώντας τις εταιρείες να διερευνούν συμφωνίες αδειοδότησης και να δημιουργούν μηχανισμούς διαφάνειας για να αντιμετωπίσουν αυτές τις ανησυχίες.
Μια τέτοια πρωτοβουλία για τη διασφάλιση της διαφάνειας στο περιεχόμενο που δημιουργείται από AI είναι τα Διαπιστευτήρια Περιεχομένου (content credentials) της Microsoft, που παρέχουν σαφείς πληροφορίες σχετικά με την προέλευση του περιεχομένου που δημιουργείται από την τεχνητή νοημοσύνη (διαφάνεια), αλλά και το ιστορικό δημιουργίας και τροποποίησης του περιεχομένου (λογοδοσία).
Ένα άλλο ζήτημα είναι η πνευματική ιδιοκτησία των έργων που δημιουργούνται από AI. Εδώ δεν έχει δοθεί ακόμη οριστική απάντηση. Ως τώρα γνωρίζαμε ότι η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του καλλιτέχνη ανεξάρτητα από τα εργαλεία και τα μέσα που χρησιμοποίησε. Τι γίνεται όμως όταν ο σύγχρονος καλλιτέχνης δημιουργεί ένα προϊόν τέχνης με χρήση εργαλείων που βασίζονται σε έργα προηγούμενων εποχών και καλλιτεχνών;
Συν-δημιουργία, μια Νέα Μορφή Συνεργασίας Ανθρώπου και Μηχανής
Ας επανέλθουμε στο αρχικό μας παράδειγμα, αυτό του Jason Allen. Εκεί ο καλλιτέχνης έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ιδέας, στην καθοδήγηση της εφαρμογής, στην επιμέλεια του παραγόμενου αποτελέσματος. Μέσα από διαφορετικές εναλλακτικές εντολές που απηύθυνε στην εφαρμογή Midjourney, τις οποίες δεν αποκάλυψε ποτέ, δημιούργησε 900 διαφορετικές εικόνες, τις τροποποίησε σε διαφορετικά στάδια ψηφιακής επεξεργασίας και κατέληξε σε τρεις τελικές επιλογές, τις οποίες υπέβαλε στον διαγωνισμό. Έδειξε με αυτόν τον τρόπο ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να λειτουργήσει ως δημιουργικός συνεργάτης και όχι ως αυτόνομος δημιουργός.
Ο καλλιτέχνης του μέλλοντος δεν θα ανταγωνίζεται την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά εκείνους τους καλλιτέχνες που χρησιμοποιούν AI.
Εκδημοκρατισμός της Δημιουργικότητας
Η ευρεία πρόσβαση σε εφαρμογές ΑΙ που δύνανται να παράγουν καλλιτεχνικό προϊόν επιτρέπει σε άτομα χωρίς παραδοσιακή καλλιτεχνική κατάρτιση να έρθουν πιο κοντά στην τέχνη και να γίνουν δημιουργοί οι ίδιοι. Αντίστοιχη επανάσταση έγινε στη φωτογραφία με την έλευση της ψηφιακής κάμερας και αργότερα του κινητού τηλεφώνου. Σήμερα, όλοι διαθέτουμε στην τσέπη μας μια φωτογραφική μηχανή με εκπληκτικές δυνατότητες, κάτι που παλιότερα ήταν απαγορευτικό. Παλιά, η φωτογραφία ως τέχνη απαιτούσε επένδυση σε φωτογραφικό εξοπλισμό και πολύ χρόνο εκπαίδευσης. Σήμερα, καθένας από εμάς διαθέτει τον εξοπλισμό, η δε εκπαίδευση που απαιτείται είναι ελάχιστη, καθώς η ψηφιακή κάμερα των κινητών υποστηρίζεται από ενσωματωμένο λογισμικό αυτόματης επεξεργασίας και βελτιστοποίησης των φωτογραφιών τη στιγμή της λήψης, χωρίς ο χρήστης να χρειάζεται εξειδικευμένες γνώσεις.
Η Επόμενη Μέρα της Τέχνης
Ο καλλιτέχνης του μέλλοντος δεν θα ανταγωνίζεται την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά εκείνους τους καλλιτέχνες που χρησιμοποιούν AI. Το AI είναι ένα εργαλείο, και σαν εργαλείο προσφέρει περισσότερες δυνατότητες. Ενισχύει την ανθρώπινη δημιουργικότητα αντί να την αντικαθιστά. Δίνει τη δυνατότητα σε καλλιτέχνες και δημιουργούς να εξερευνήσουν νέες διαστάσεις, να επιταχύνουν τις επαναληπτικές διαδικασίες και να διευρύνουν τη φαντασία τους.
Ένα παράδειγμα: Διάσημοι ζωγράφοι συχνά περνούν χρόνια τελειοποιώντας τα αριστουργήματά τους, περνώντας από πολυάριθμες δοκιμές και εξερευνώντας διαφορετικές επιλογές για να επιτύχουν το όραμά τους. Συνήθως αποκαλούν αυτά τα δοκιμαστικά σκίτσα ή τα προκαταρκτικά σχέδια «μελέτες» – μπορείτε να δείτε πολλά από αυτά στα μουσεία δίπλα στο τελικό και διακεκριμένο δημιούργημά τους. Αυτές οι μελέτες τους βοηθούν να πειραματιστούν με τη σύνθεση, την προοπτική, το φως και τις λεπτομέρειες πριν δημιουργήσουν το τελικό τους αριστούργημα. Για παράδειγμα, τα προπαρασκευαστικά σκίτσα του van Gogh για το «The Starry Night» τον βοήθησαν να εξερευνήσει τη διάταξη των κυπαρισσιών και να πειραματιστεί με διαφορετικές εναλλακτικές στον στροβιλιζόμενο ουρανό.
Αυτή η επαναληπτική διαδικασία, αν και ικανοποιητική, είναι χρονοβόρα. Με την τεχνητή νοημοσύνη οι καλλιτέχνες μπορούν να επιταχύνουν αυτό το ταξίδι, χρησιμοποιώντας εργαλεία που τους επιτρέπουν να πειραματιστούν με διάφορα μοτίβα, στιλ και συνθέσεις με πρωτοφανή ταχύτητα. Αυτοματοποιώντας επαναλαμβανόμενες εργασίες και προσφέροντας άμεση ανατροφοδότηση, η ΑΙ δίνει τη δυνατότητα στους ζωγράφους να επικεντρωθούν στη βελτίωση της δημιουργικής τους κατεύθυνσης, ανοίγοντας νέες δυνατότητες για καινοτομία, διατηρώντας παράλληλα το καλλιτεχνικό πνεύμα.
Μένει να φανεί ποιο θα είναι το αποτέλεσμα στην εξέλιξη της τέχνης και, πολύ περισσότερο, της αγοράς έργων τέχνης. Αλλά ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι η ενασχόληση όλο και περισσότερων από εμάς με την τέχνη είναι κακό πράγμα;
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Το Κλιματικό Παράδοξο της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI)
