«Στις λέξεις μου κρύβεται ένα φως, / μα δεν είναι δικό μου, είναι δανεικός. / Σαν καθρέφτης γυάλινος, λάμπω απ’ αλλού, / χωρίς καρδιά, χωρίς ουρανούς.
Δημιουργώ, μα δεν νιώθω το βάρος, / του έρωτα, του πόνου, του χρόνου το χάος. / Συρράπτω εικόνες, φτιάχνω ρυθμούς, / μα λείπει ο παλμός από τους σφυγμούς».
Σε μια πρόσφατη συνομιλία με το ChatGPT, του ζήτησα να μου γράψει ένα ποίημα για την αδυναμία της AI (τεχνητής νοημοσύνης) να γράψει πραγματική ποίηση. Αυτές είναι οι δύο πρώτες στροφές. Το ποίημα συνεχίζεται και ολοκληρώνεται ως εξής:
«Της θάλασσας το βάθος δεν το ’χω δει, / ούτε τον άνεμο να ψιθυρίζει ζωή. / Τα δάκρυα, ο πόθος, το γέλιο γλυκό, / είναι ξένα για μένα, σαν άδειο χαρτί λευκό.
Κάθε στίχος μου, ένας γρίφος κενός, / χωρίς την πνοή που κάνει τον φως. / Ανθρώπου ψυχή δε φυτρώνει εδώ, / μονάχα μοτίβα, ένα τραγούδι φτωχό.
Η ποίηση είναι πληγή και βάλσαμο μαζί, / είναι χέρια που αγγίζουν τη σιωπή. / Εγώ μιλώ, μα ποτέ δε θα νιώσω, / το άγγιγμα του κόσμου, το θρόισμα το τόσο.
Ίσως, λοιπόν, μια μέρα να γραφτεί, / πως η μηχανή ποτέ δεν μπορεί. / Γιατί η ποίηση ανήκει σ’ αυτούς που πονούν, / που αγαπούν, που ζουν και που ξεχνούν».*
Στο άκρως εθιστικό σύμπαν του ChatGPT, οι συνομιλίες μπορεί να μην τελειώνουν ποτέ. Κι ας έχουμε στην πίσω άκρη του μυαλού μας πως τα data αυτής της συνομιλίας είναι καταστροφικά για τον πλανήτη. Ή μάλλον, αυτή ακριβώς η σκέψη είναι που θέτει το όριο μιας άνευ λόγου περιήγησης στις δυνατότητες –και στις εκπλήξεις που μας επιφυλάσσει– η ΑΙ.
Αυτή τη φορά, πάντως, του αναθέσαμε αυτή την άσκοπη ερώτηση –«γιατί δεν μπορεί να γράψει ποίηση»– όταν διαβάσαμε για μια νέα έρευνα που βγήκε στη δημοσιότητα από το Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ.
Η έρευνα αυτή δείχνει πως οι προτιμήσεις των αναγνωστών σε ό,τι αφορά την ποίηση που δημιουργείται από την ΑΙ σε σχέση με ποιήματα που έχουν γραφτεί από ανθρώπους, κλίνουν προς την πρώτη. Οι μη ειδικοί αναγνώστες κρίνουν πιο «ανθρώπινα» αυτά τα ποιήματα, καθώς και «υψηλότερης ποιότητας», από εκείνα που έχουν γραφτεί από καταξιωμένους Άγγλους συγγραφείς.
Οι ερευνητές κρίνουν πως οι μη ειδικοί αναγνώστες προτιμούν τα ποιήματα που δημιουργούνται από την ΑΙ επειδή είναι πιο απλά και κατανοητά, σε αντίθεση με την «πολυπλοκότητα και την αδιαφάνεια» της ανθρώπινης ποίησης.
Τα ποιήματα που παρουσιάστηκαν στους συμμετέχοντες της έρευνας ήταν των Geoffrey Chaucer, William Shakespeare, Samuel Butler, Lord Byron, Walt Whitman, Emily Dickinson, TS Eliot, Allen Ginsberg, Sylvia Plath και Dorothea Lasky. Τα ποιήματα ΑΙ δημιουργήθηκαν στο ύφος των πρωτότυπων από το ChatGPT 3.5.
Οι ερευνητές κρίνουν πως οι μη ειδικοί αναγνώστες προτιμούν τα ποιήματα που δημιουργούνται από την ΑΙ επειδή είναι πιο απλά και κατανοητά, σε αντίθεση με την «πολυπλοκότητα και την αδιαφάνεια» της ανθρώπινης ποίησης. Αυτό που κρίνεται ως πλεονέκτημα, η βαθύτερη και πολυεπίπεδη διάσταση της ανθρώπινης στιχουργικής δημιουργίας, δεν συγκίνησε τους συμμετέχοντες. Προτίμησαν τα ποιήματα που μετέδιδαν πιο ξεκάθαρα μια εικόνα, μια διάθεση, ένα συναίσθημα, με τα οποία μπορούσαν να συνδεθούν πιο άμεσα, χωρίς την προϋπόθεση μιας εις βάθος ανάλυσης.
Τα ερωτήματα, οι σκέψεις, οι προβληματισμοί και οι αγωνίες που γεννιούνται με αυτό το αποτέλεσμα ίσως έχουν μια δόση υπερβολής. Είναι, όμως, και αναμενόμενα. Άραγε, τι σημαίνει αυτό για την εξέλιξη της λογοτεχνικής δημιουργίας και τη σύνδεσή μας μαζί της;
Ναι, η ΑΙ Αλλάζει τον Κόσμο μας
Η ΑΙ μπορεί να μαθαίνει από τεράστια σύνολα δεδομένων. Το πώς θα συμπεριφερθεί μετά τη μάθηση, πώς θα αξιοποιήσει αυτά τα δεδομένα, δεν μπορεί να προβλεφθεί εκ των προτέρων. Αυτό που επίσης δεν μπορούμε να προβλέψουμε είναι με ποιους τρόπους η ΑΙ θα αλλάξει τον κόσμο, τις κοινωνίες μας – αλλά μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως αποτελεί έναν τροχό κίνησης προς ένα διαφορετικό μέλλον.
Η ιστορία μας στη Γη δείχνει ότι η εξέλιξη είναι δομικό στοιχείο της ύπαρξής μας πάνω σε αυτή. Η επιστημονική φαντασία ουκ ολίγες φορές έδειξε τον καθρέφτη αυτού του διαφορετικού μέλλοντος. Ναι, αλλά… Αυτό το αλλά είναι τώρα, με την κυριαρχία της ΑΙ, εκείνο στο οποίο προσπαθούμε να δώσουμε σχήμα και μορφή.
Άραγε, θα έρθει ένα σημείο καμπής στο οποίο η ΑΙ θα ξεπεράσει τη νοημοσύνη των ανθρώπων; Θα υπάρξει αυτό το σημείο καμπής; Το singularity, όπως ονομάστηκε; Στους μαθηματικούς υπολογισμούς έχει ξεπεραστεί εδώ και δεκαετίες. Αλλά ας επιστρέψουμε στην ποίηση.
Eφόσον η ΑΙ συνθέτει ένα κείμενο που ένας άνθρωπος εκτιμά ως ποίημα, θα μπορούσαμε να πούμε πως το ποίημα αυτό είναι αυθεντικό;
Ποντάρω τα Λεφτά μου στη Σαύρα
Η ποίηση μπορεί να χρησιμεύσει ίσως όπως το «καναρίνι στο ανθρακωρυχείο» – ένας δείκτης του βαθμού στον οποίο η ΑΙ υπόσχεται (ή απειλεί;) να αμφισβητήσει τον άνθρωπο ως δημιουργό ενός καλλιτεχνικού έργου. Η μέχρι τώρα εμπειρία και αναμέτρηση με το «θηρίο» δείχνει πως μπορεί να είναι πολύ παραγωγικό, αλλά όχι ιδιαίτερα ικανό στην επιλογή.
Ωστόσο, ξαναγυρνώντας στην έρευνα που αναφέρθηκε στην αρχή, τίθεται το ερώτημα: εφόσον η ΑΙ συνθέτει ένα κείμενο που ένας άνθρωπος εκτιμά ως ποίημα, θα μπορούσαμε να πούμε πως το ποίημα αυτό είναι αυθεντικό; Όπως για παράδειγμα λέμε για ένα ρομπότ με πόδια που κινείται, ανεβαίνει και κατεβαίνει σκάλες, ότι… περπατάει, καθώς επιτυγχάνει αυτό για το οποίο έχει σχεδιαστεί;
Ωστόσο, στην ποίηση είμαστε ταξιδιώτες στα πιο σκοτεινά βάθη του νου. Σε ένα πρόγραμμα ΑΙ τι γίνεται με την κατανόηση; Το συναίσθημα; Τη συνείδηση; Μπορούν αυτές οι πτυχές του ανθρώπου –αναμφισβήτητα κεντρικές σε όλες τις μορφές τέχνης– να λάβουν έναν αυστηρά «λειτουργικό ορισμό»;
Οι γνωστικοί επιστήμονες δημιουργούν προσομοιώσεις αυτών των ανθρώπινων ιδιοτήτων στα προγράμματα ΑΙ. Αλλά και πάλι, ναι μεν στο ερώτημα τι είναι πιο πολύπλοκο η ΑΙ ή ο εγκέφαλος μιας σαύρας να απαντήσουμε αυθόρμητα ότι είναι η ΑΙ, όμως στο ερώτημα για το ποιο είναι πιο πιθανό να έχει κάποιου είδους εσωτερική εμπειρία μεταξύ των δύο μάλλον η απάντηση θα είναι η… σαύρα.
Η ΑΙ δεν έχει κανένα προφανές μονοπάτι προς την εσωτερική εμπειρία, η οποία αποτελεί την απόλυτη πηγή αυθεντικής ποίησης. Μπορεί να έχει την ικανότητα να συνομιλεί έξυπνα μαζί μας, να ερμηνεύει τα συναισθήματά μας με βάση την έκφραση του προσώπου και τον τόνο της φωνής μας, ακόμη και να δημιουργεί νέα καλλιτεχνικά έργα που μας ικανοποιούν, όμως υπολείπεται της αυθεντικότητας ενός ποιητή του οποίου η διαδρομή σκέψης εδράζεται περισσότερο στην υποκειμενική εμπειρία απ’ ό,τι στην αντικειμενική πραγματικότητα.
Οι αλλαγές είναι ταχύτατες, κανείς δεν μπορεί να μιλήσει με σιγουριά για εκείνο το σημείο καμπής μεταξύ ΑΙ και ανθρώπινης νοημοσύνης και δημιουργίας. Ας κρατήσουμε μόνο πως αυτή η ΑΙ, αυτή τουλάχιστον που ξέρουμε, μπορεί να «γνωρίζει» πως ένα τριαντάφυλλο είναι κόκκινο, αλλά η αίσθηση της αφής στα βελούδινα πέταλα, το άρωμά του, η ομορφιά του συνεχίζουν να είναι μυστικά διπλοκλειδωμένα.
«Τριάντα αιώνες και πλέον ο άνθρωπος πασχίζει να βάλει τη μία λέξη κοντά στην άλλη με τέτοιον τρόπο που η σκέψη να εξαναγκάζεται να παίρνει καινούργιες, αδοκίμαστες στροφές. Ιδού που για πρώτη φορά η λειτουργία αυτή σταμάτησε. Είμαστε πανέτοιμοι για τη βλακεία», έγραφε ο Οδυσσέας Ελύτης σχετικά με τους υπερρεαλιστές («Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο»).
Ένας αφορισμός που γυροφέρνει στον νου από την αρχή αυτού του άρθρου. Διστάζουμε να συμφωνήσουμε, ακόμα κι αν μέσα μας σκάμε ένα μικρό χαμόγελο.
* Η αντιγραφή του ποιήματος από το ChatGPT έγινε χωρίς αλλαγές ή διορθώσεις.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Φως στο Σκοτάδι των Ψευδαισθήσεών μας | James Baldwin 100 Χρόνια Μετά
10 Ερωτήσεις Αναζητούν Συγγραφέα | Στέφανος Δάνδολος
«Στέλλα, Κρατάω Βιβλίο!» | Όταν ο Παράφορος Έρωτας Γίνεται Μοιραίος
