Το απόγευμα της 21ης Φεβρουαρίου 2022, ο πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας Vladimir Putin, σε διάγγελμά του προς τον ρωσικό λαό σχετικά με τα γεγονότα στην Ουκρανία, ανακοίνωσε τη στρατιωτική επιχείρηση εισβολής. Σε αυτό χρησιμοποίησε έναν ιστορικοφανή συλλογισμό μέσω του οποίου αμφισβήτησε την υπόσταση των Ουκρανών ως ιστορικού έθνους και το δικαίωμά τους σε ξεχωριστή κρατική υπόσταση.
Κατά τον ίδιο, η ύπαρξη του σύγχρονου κράτους της Ουκρανίας αποτελεί ένα ιστορικό ρωσικό λάθος, που οφείλεται στους μπολσεβίκους του Λένιν.
Σχετικά με την αντίληψη του προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας για την Ουκρανία και την ιστορία της, ο ειδικός στα θέματα της Ουκρανίας καθηγητής και ιστορικός Timothy Snyder σημείωσε πολύ εύστοχα πως «Η σύγκρουση, και η επαπειλούμενη σύγκρουση, με την Ουκρανία έχει να κάνει με το παρελθόν. Δεν εννοώ ότι η σύγκρουση έχει να κάνει με την ιστορία. Μάλλον, αυτό έχει να κάνει με κάτι όπως η μνήμη ή ο μύθος ή η διαχείριση της μνήμης ή οι επιλεκτικοί τρόποι με τους οποίους οι κυβερνήσεις και οι ηγέτες επιλέγουν να μιλήσουν για το παρελθόν και να δώσουν οδηγίες στους λαούς τους να σκεφτούν το παρελθόν».
Αναμφισβήτητα, βλέποντας τα πράγματα από μια ρωσοκεντρική σκοπιά, ίσως ο συλλογισμός του Ρώσου ηγέτη να φαίνεται ορθός. Όντως, το Κίεβο αποτέλεσε την πρώτη πρωτεύουσα του μεσαιωνικού κράτους των Ρως. Επίσης, οι δύο λαοί έχουν κοινό πολιτισμικό υπόβαθρο και από τα τέλη του 17ου αιώνα συνυπήρξαν σε ενιαίο κράτος.
Από τον 15ο αιώνα, η πολωνική αποτέλεσε τη βασική γλώσσα της ελίτ, κυρίως των γαιοκτημόνων, επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη ουκρανική.
Όμως, η ιστορική πορεία υπήρξε πολυδιάστατη και σίγουρα όχι ενιαία. Ήδη από τον ύστερο Μεσαίωνα τα πριγκιπάτα του Κιέβου, της Γαλικίας, της Βολυνίας και του Πόλοτσκ είχαν αναδειχθεί σε ανεξάρτητα κράτη, και αργότερα, για σχεδόν τρεισήμισι αιώνες, βρέθηκαν υπό την κυριαρχία της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας. Το γεγονός αυτό άφησε μια βαριά πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική παρακαταθήκη στα εδάφη μεταξύ του βάλτου του Πρίπιατ, του ποταμού Δνείπερου και των βόρειων Καρπαθίων – της καρδιάς της σημερινής Ουκρανίας.
«Οι Κοζάκοι της Ζαπορόζια απαντούν στον Σουλτάνο» του Ilya Repin (1891), Κρατικό Μουσείο Αγίας Πετρούπολης
Από τον 15ο αιώνα, η πολωνική αποτέλεσε τη βασική γλώσσα της ελίτ, κυρίως των γαιοκτημόνων, επηρεάζοντας σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη ουκρανική. Επιπλέον, οι ορθόδοξοι σλαβικοί πληθυσμοί στις πεδιάδες της Βολυνίας και της Ποδολίας αποτέλεσαν τους εξαρτημένους και εξαθλιωμένους αγρότες στα πολωνικά φέουδα. Παράλληλα, σημαντικό ποσοστό Ουκρανών που ζούσαν κυρίως στα αστικά κέντρα της Γαλικίας προσχώρησαν στην Ουνία, περνώντας κατ’ ουσίαν από την ορθοδοξία στον καθολικισμό, εντασσόμενοι με μεγαλύτερη άνεση στην πολωνική κοινωνία.
Αντίθετα, στις περιοχές της Ζαπορόζιας και του Χαρκόβου είχε συγκροτηθεί μια χαλαρά οργανωμένη κρατική δομή, το λεγόμενο «Κράτος των Κοζάκων της Ζαπορόζια» (Zaporozka Sich), το οποίο αντιστάθηκε επιτυχώς στους Πολωνούς και στους Τατάρους και συμμάχησε με τους Ρώσους τσάρους της Μόσχας.
Μπορεί η καλλιέργεια της ουκρανικής ταυτότητας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα να αφορούσε περιορισμένους κύκλους διανοουμένων από τις μικρές επαρχιακές πόλεις, τη στιγμή που οι αστικοί πληθυσμοί σε αστικά κέντρα όπως το Κίεβο αυτοπροσδιορίζονταν ως Ρώσοι, ωστόσο στις αρχές του 20ού αιώνα η ουκρανική εθνική συνείδηση έχει εδραιωθεί.
Όλα αυτά βέβαια μέχρι τη διάλυση της Πολωνίας και την απορρόφηση των εδαφών που αποτέλεσαν κατόπιν την Ουκρανία από τη Ρωσία, η οποία χαρακτήρισε την περιοχή Malaya Rus’, δηλαδή «Μικρή Ρωσία», και την αψβουργική Αυστρία, η οποία κατέλαβε τη Γαλικία. Μέσα σε αυτές τις περίπλοκες συνθήκες διαμορφώθηκε σταδιακά, αλλά ξεκάθαρα, μια ιδιαίτερη ουκρανική εθνοτική –και κατόπιν εθνική– ταυτότητα.
O Taras Shevchenko, 1859
Στις αρχές του 19ου αιώνα, οι πνευματικοί ταγοί του ουκρανικού έθνους μπορεί, στο πλαίσιο της ιδέας του πανσλαβισμού, να μη διαχώριζαν τον εθνισμό τους από τη «μεγάλη ρωσική οικογένεια». Ωστόσο σταδιακά, μέσα από τον Σύλλογο «Κύριλλος και Μεθόδιος», ο οποίος ιδρύθηκε στο Κίεβο του 1845, και κατόπιν το δίκτυο των κοινοτήτων Громади/Hromadi, άρχισαν να εκφράζουν ριζοσπαστικότερα αιτήματα γύρω από την εθνική τους υπόσταση.
Τα γεγονότα αυτά προκάλεσαν την αντίδραση των αρχών της αυτοκρατορικής Ρωσίας. Στο πλαίσιο αυτής της μετάβασης έζησε και έδρασε ο εθνικός ποιητής και ζωγράφος της Ουκρανίας Taras Shevchenko Kobzar.
Μπορεί η καλλιέργεια της ουκρανικής ταυτότητας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα να αφορούσε περιορισμένους κύκλους διανοουμένων από τις μικρές επαρχιακές πόλεις, τη στιγμή που οι αστικοί πληθυσμοί σε αστικά κέντρα όπως το Κίεβο αυτοπροσδιορίζονταν ως Ρώσοι, ωστόσο στις αρχές του 20ού αιώνα η ουκρανική εθνική συνείδηση έχει εδραιωθεί και έχει λάβει και πολιτική έκφραση. Επικεφαλής αυτής της κίνησης ήταν ο ηγέτης του Ουκρανικού Σοσιαλεπαναστατικού Κόμματος, καθηγητής Mykhailo Hrushevsky.
Με την κατάρρευση της τσαρικής αυτοκρατορίας και τον Ρωσικό Εμφύλιο Πόλεμο αναδύθηκε η Ουκρανική Λαϊκή Δημοκρατία, η οποία κατάφερε να παραμείνει ανεξάρτητη από το 1918 έως το 1921, πριν απορροφηθεί από τη σοβιετική Ρωσία και μετασχηματιστεί στην Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία. Έτσι, η κρατική δομή της Ουκρανίας εμπεδώθηκε ως διακριτή οντότητα και μέσα στη Σοβιετική Ένωση και η ουκρανική εθνική ταυτότητα συνέχισε να καλλιεργείται στον πληθυσμό, γεγονός που την καθιστά αδιαμφισβήτητη.
Ωστόσο, η παρακαταθήκη μιας ταραγμένης ιστορικής πορείας δημιούργησε βαθιές τομές και διαιρέσεις και με γεωγραφικό πρόσημο. Οι πληθυσμοί ανατολικά του Δνείπερου ήταν στραμμένοι περισσότερο προς τη Ρωσία, ενώ αυτοί στα δυτικά στρέφονταν προς την κεντρική Ευρώπη. Αυτή η διαίρεση ήταν εμφανής και στα εκλογικά αποτελέσματα στην Ουκρανία, ειδικά από το 1990 έως την επανάσταση του 2014, η οποία και πυροδότησε την πρώτη φάση του πολέμου, αλλά και στο εκκλησιαστικό σχίσμα μεταξύ της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας του Κιέβου και των επισκοπών που ελέγχονταν από το Πατριαρχείο Μόσχας.
Ο πόλεμος βέβαια, έχει δρομολογήσει νέες εξελίξεις και πραγματικότητες, και δημιουργεί τετελεσμένα καθημερινά στα πεδία των μαχών.
• Στην κεντρική φωτογραφία, το μνημείο του αρχηγού (hetman) των Κοζάκων της Ζαπορίζια Bogdan Khmelnytsky στο Κίεβο, εθνικού ήρωα της Ουκρανίας.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Πόλεμος στην Ουκρανία: Μαρτυρία Δύο Γυναικών
