Η Ιστορία δεν ήταν από τα πιο δημοφιλή μαθήματα στο σχολείο. Συνήθως, κατά κοινή ομολογία, ήταν από τα πιο βαρετά. Ονόματα, ημερομηνίες, πόλεμοι, εκστρατείες και άλλα τέτοια, γεγονότα σε γραμμική σειρά, το ένα πίσω από το άλλο, χωρίς καμία απόπειρα πλαισίωσης και εμβάθυνσής τους πολλές φορές, φτάνει να τα παπαγάλιζες σωστά. Αυτά παλιά και στο σχολείο.
Τώρα, μιλώντας για την Ιστορία, μπορούμε αντί για μάθημα να την αποκαλούμε επιχείρηση και αντί για βαθμούς να κάνουμε λόγο για κέρδη, μια και τα νούμερα λένε πως τα βιβλία και τα podcasts για το παρελθόν αυξάνονται ολοένα σε δημοτικότητα, καθιστώντας τα όλο και πιο κερδοφόρα.
Στις ΗΠΑ, η αγορά βιβλίων Ιστορίας αυξήθηκε –σε χρονιά εκλογών– κατά 6%, ξεπερνώντας τα πολιτικά βιβλία. Στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ιρλανδία το 2023, τα χρήματα που οι δαπάνησαν οι αναγνώστες για βιβλία Ιστορίας ήταν περισσότερα από κάθε άλλη χρονιά – τουλάχιστον από τότε που παρακολουθείται η αγορά του βιβλίου (1998).
Στο TikTok, το ενδιαφέρον ετησίως για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έχει ως αποτέλεσμα περισσότερα από 85 εκατομμύρια βίντεο.
Το δημοφιλέστερο podcast Ιστορίας, το The Rest is History, έχει 12,5 εκατομμύρια downloads μηνιαίως. Oι παρουσιαστές του Tom Holland και Dominic Sandbrook, γεμίζουν χώρους όπως το Albert Hall, με την επόμενή τους «παράσταση» να αφορά τη ζωή και την εποχή των Tchaikovsky και Wagner, συνοδευόμενοι από την ορχήστρα Philharmonia. «Θα είναι ένα υπέροχο σόου, με φανταστική μουσική, κάποια συναρπαστικά ανέκδοτα – και ναι, λίγη σοβαρή ιστορία», λέει εν αναμονή της εκδήλωσης ο Sandbrook. Τα podcasts είναι και εκείνα στα οποία η ιστορία σημειώνει τη μεγαλύτερη επιτυχία.
Αλλά και εδώ, στην Ελλάδα, το ενδιαφέρον για την ιστορία είναι σε ανοδική πορεία. Ο Θεόδωρος Παπακώστας, ο κατά κόσμον Archaeostoryteller, μοιράστηκε πριν από λίγα χρόνια στο Instagram μια ιστορία για ένα αγγείο, με τον Αχιλλέα και τον Αίαντα να παίζουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι σε μια ανάπαυλα του Τρωικού Πολέμου, και είδε τους followers του μέσα σε λίγους μήνες να αυξάνονται εκθετικά. Τώρα είναι χιλιάδες και ο ίδιος έχει εκδώσει τρία βραβευμένα best sellers, έχει γυρίσει ντοκιμαντέρ και έχει δει το πρώτο του βιβλίο να μεταφράζεται στο εξωτερικό.
Η Μαρία Ευθυμίου, η πανεπιστημιακός που με τις εκατοντάδες διαλέξεις της για την Ιστορία ανά την Ελλάδα, αλλά και μέσω της τηλεόρασης και του YouTube, καθηλώνει μεγάλο αριθμό ακροατών, φέτος συμμετείχε στην παράσταση «Πλούτος» που είδαμε στην Επίδαυρο σε σκηνοθεσία Γιάννη Κακλέα, ενώ για άλλη μια φορά, στη 1 και στις 2 Φεβρουαρίου, θα πάρει μέρος στην εκδήλωση του Μεγάρου Μουσικής «Ταξίδι στο Κέντρο της Μουσικής – Ιντερμέτζο», με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, μια σειρά διαδραστικών συναυλιών, που φωτίζει όσα συνδέουν τον σύγχρονο ακροατή με τη διαχρονική συμφωνική μουσική.
Τέλος, η έρευνα του ΟΣΔΕΛ με τίτλο «Αναγνώσεις, αναγνώστες και αναγνώστριες: Το βιβλίο και το κοινό του στην Ελλάδα» την περίοδο 2021-2022, στην ερώτηση για το ποιο είδος βιβλίου προτιμούν να διαβάζουν οι συμμετέχοντες, η Ιστορία έρχεται δεύτερη, αμέσως μετά τη λογοτεχνία.
Είναι οι άνθρωποι που άρχισαν να σκέφτονται αλλιώς; Είναι η εποχή που μας εμπνέει να γυρίσουμε στο παρελθόν; Mήπως άλλαξε ο τρόπος αφήγησης της Ιστορίας, μήπως η ίδια η Ιστορία; Γιατί αυτή η άνοδος, γιατί όλο αυτό το ενδιαφέρον για την Ιστορία;
Αντικείμενο της μελέτης γίνεται η κοινωνία και όχι οι πράξεις των μεγάλων ανδρών, η ατομική δράση εντάσσεται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο.
Πράγματι, η Ιστορία Αλλάζει
Ο συγγραφέας Aldous Huxley έλεγε πως η γοητεία της Ιστορίας και το αινιγματικό της δίδαγμα είναι «ότι από εποχή σε εποχή τίποτα δεν αλλάζει κι όμως τα πάντα είναι διαφορετικά». Ακόμα και η ίδια η Ιστορία, προσθέτουμε εμείς.
Κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960, με την ανάπτυξη και των κοινωνικών επιστημών, η ακαδημαϊκή ιστορική κοινότητα έστρεψε το ενδιαφέρον της στην κοινωνική ιστορία και αργότερα, τη δεκαετία του 1980, στην πολιτισμική ιστορία. Το ενδιαφέρον δεν επικεντρωνόταν πια στους πρωταγωνιστές, στους μεγάλους νικητές ή ηττημένους που άφησαν παρακαταθήκη εκτός από το έργο τους και το όνομά τους, αλλά και στους «αθέατους» που κάνουν τον κόσμο να γυρίζει με τον καθημερινό μόχθο τους, τους αγρότες, τους τεχνίτες, τις γυναίκες. Αντικείμενο της μελέτης γίνεται η κοινωνία και όχι οι πράξεις των μεγάλων ανδρών, η ατομική δράση εντάσσεται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο.
Τα τελευταία χρόνια, μεγάλο έδαφος στην ιστορία έχει κερδίσει η γεωπολιτική, η μελέτη των επιδράσεων της γεωγραφίας (ανθρώπινης και φυσικής) στις διεθνείς σχέσεις και στη διεθνή πολιτική. Οι γεωγραφικές μεταβλητές που μελετώνται περιλαμβάνουν το κλίμα/περιβάλλον, τον πολιτισμό, την τοπογραφία, τη δημογραφία, τους φυσικούς πόρους και τις εφαρμοσμένες επιστήμες της περιοχής που εξετάζεται.
Πράγματι, ο Τρόπος Αφήγησης της Ιστορίας Διαμορφώνει Ένα Νέο Τοπίο
Είναι υγιές σε μεγάλο βαθμό η απώθηση που δημιουργεί το μάθημα της Ιστορίας στο σχολείο, θα αναφέρει σε συνέντευξή της η Μαρία Ευθυμίου. Ούτως ή άλλως, οι νέοι δεν σαγηνεύονται από το παρελθόν, από τη διαδοχή των γεγονότων που οδηγεί στο σήμερα, μόνο ιδωμένο σαν «παραμύθι» μπορεί αυτό να τους αποσπάσει την προσοχή. Αλλά και η καταστροφική μέθοδος της αποστήθισης στο σχολείο, που τη χαρακτηρίζει νοσηρή και ανόητη, ακυρώνει τη διδασκαλία.
Η εποχή της εικόνας και του εύκολου εντυπωσιασμού είναι επόμενο να οδηγεί και τους ιστορικούς σε διαφορετικούς δρόμους διδασκαλίας, αλλά και στην αναμέτρηση με κάθε είδους οπτικοακουστικό υλικό, που σίγουρα κεντρίζει με μεγαλύτερη ευκολία το ενδιαφέρον της «οπτικής γενιάς».
Όσον αφορά τα «εξωσχολικά» βιβλία Ιστορίας, η αλλαγή που παρατηρείται είναι μεγάλη, από το ίδιο το περιεχόμενο, που πολλές φορές εστιάζει σε «παραγκωνισμένες» έως τώρα ιστορικές αφηγήσεις, αλλά και στον τρόπο παρουσίασης και συγγραφής. Επίσης σημαντική είναι και η ανάπτυξη αυτού που ονομάζουμε «προφορική ιστορία», που ενώνει το πριν με το τώρα με τρόπο άμεσο και χειροπιαστό (η 4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας, με τίτλο «Γυναίκες Χωρίς Υπότιτλο», θα πραγματοποιηθεί το τριήμερο 24-26/1 στην Τεχνόπολη)
Η εποχή της εικόνας και του εύκολου εντυπωσιασμού είναι επόμενο να οδηγεί και τους ιστορικούς σε διαφορετικούς δρόμους διδασκαλίας, αλλά και στην αναμέτρηση με κάθε είδους οπτικοακουστικό υλικό, που σίγουρα κεντρίζει με μεγαλύτερη ευκολία το ενδιαφέρον της «οπτικής γενιάς».
Από την άλλη, ο καταιγισμός των πληροφοριών ευνοεί τις υπεραπλουστεύσεις, τις παραποιήσεις, τις μισές αλήθειες – κοινότυπες στην κινηματογραφική παραγωγή, στην παραγωγή τηλεοπτικών σειρών ή σε κάθε είδους προγράμματα. Συχνά γίνεται οδηγούν σε παρα-χρήση (misuse) ή κατάχρηση της Ιστορίας – ωστόσο, αυτό είναι μιαν άλλη συζήτηση.
Και όλα αυτά σε μια εποχή που η υποχώρηση των ανθρωπιστικών σπουδών είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο συνολικός αριθμός των φοιτητών αυξήθηκε κατά σχεδόν 20% τα τελευταία πέντε χρόνια, ενώ ο αριθμός των φοιτητών που σπουδάζουν Ιστορία μειώθηκε κατά 10%. Η ίδια εικόνα παρουσιάζεται και στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Έτσι, η Ιστορία βρίσκει διέξοδο στα βιβλία, στα social και τα podcasts.
Καθώς οι άνθρωποι γερνούν, το παρελθόν αποκτά μεγαλύτερη σημασία. «Αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε το προσωπικό μας μερίδιο στην ιστορία».
Πράγματι, Νιώθουμε την Ανάγκη να Επιστρέφουμε στο Παρελθόν
Σε άλλη συνέντευξή της στη δημόσια τηλεόραση, η Μαρία Ευθυμίου λέει πως μεγαλώνοντας ο άνθρωπος και αποκτώντας απόθεμα ωριμότητας, καθώς αναμετριέται και με το μέλλον του, οδεύοντας προς το «γύρισμα» της ζωής του, «αυτό τον κάνει να είναι πιο βαθύς, να είναι έτοιμος να συζητήσει τα πράγματα σε άλλη βάση και τότε ξέρεις ότι η Ιστορία σου είναι πολύτιμη».
O Dan Carlin, δημοσιογράφος του ραδιοφώνου, ένας από τους πρώτους που προσηλυτίστηκε στις δυνατότητες των podcasts, υποστηρίζει ότι η στροφή αυτή του κοινού προς την Ιστορία θα μπορούσε να είναι ένα σύμπτωμα της γήρανσης της κοινωνίας. Καθώς οι άνθρωποι γερνούν, το παρελθόν αποκτά μεγαλύτερη σημασία. «Αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε το προσωπικό μας μερίδιο στην ιστορία», λέει.
«Ίσως, πάλι, είναι ένα σύμπτωμα του γεγονότος ότι ζούμε σε ενδιαφέρουσες εποχές», αναφέρει επίσης. «Όπως σε άλλες περιόδους βαθιών τεχνολογικών και πολιτικών αλλαγών, που συνοδεύτηκαν από μια μανία για το παρελθόν. Οι Βικτωριανοί, καθώς η κοινωνία τους μεταμορφώθηκε από τη Βιομηχανική Επανάσταση, απέκτησαν εμμονή με τους δεινόσαυρους, την αρχαία Αίγυπτο και τον κλασικό πολιτισμό. Ενώ, εν μέσω των κοινωνικών επαναστάσεων της εποχής μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα μεγαλύτερα μπλοκμπάστερ του Χόλιγουντ ήταν ιστορικά έπη: “Πόλεμος και Ειρήνη”, “Μπεν-Χουρ”, “Οι Δέκα Εντολές”, “Σπάρτακος”, “Κλεοπάτρα”».
«Η ιστορία είναι μια συνθήκη ανάμεσα στους νεκρούς, τους ζωντανούς και τους αγέννητους», είχε πει ο Edmund Burke, Ιρλανδός πολιτικός που έζησε τον 18ο αιώνα, ενώ ο Κικέρωνας έλεγε: «Historia Est Magistra Vitae», δηλαδή η Ιστορία είναι «δάσκαλος της ζωής». Ωστόσο, ο Antonio Gramsci ήταν πεπεισμένος πως «Η ιστορία διδάσκει αλλά δεν έχει κανέναν μαθητή». Kαι καλύτερα να μην μπλέξουμε και τον Francis Fukuyama, τον συγγραφέα του βιβλίου «Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος», σε αυτή τη «συζήτηση».
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
«Στέλλα, Κρατάω Βιβλίο!» | Ερημώνουν οι Τόποι, Βαραίνουν οι Μνήμες
ΑΙ | «Δημιουργώ, μα δεν Νιώθω το Βάρος του Έρωτα, του Πόνου, του Χρόνου…»
