Εκείνο που ξεκίνησε σαν ένα μεγάλο λούνα παρκ της διακίνησης ιδεών, το διαδίκτυο, βρίσκεται κάθε χρόνο ένα σκαλοπάτι πιο χαμηλά στην κλίμακα της ελευθερίας της έκφρασης. Αυτό επιβεβαιώνει η ετήσια έκθεση Freedom on the Net της Freedom House.
Είναι η 15η συνεχόμενη χρονιά που το διαδίκτυο βουτάει ακόμη πιο χαμηλά στο «τρενάκι» που δεν θα ήταν υπερβολικό να συνοδεύεται από τον προσδιορισμό «του τρόμου».
Ξεκινώντας από τις τελευταίες εκθέσεις της Freedom House, οι τίτλοι είναι ενδεικτικοί: το 2021, η έκθεση είχε τίτλο «Η παγκόσμια προσπάθεια ελέγχου της Big Tech». Το 2022, «Η παγκόσμια επέκταση της αυταρχικής διακυβέρνησης». Το 2023, «Οι εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη εντείνουν την κρίση των ανθρώπινων δικαιωμάτων στο διαδίκτυο». Και πέρυσι, «Ο αγώνας για την εμπιστοσύνη στο διαδίκτυο».
Με τη διαπίστωση πως το διαδίκτυο σήμερα ελέγχεται και χειραγωγείται περισσότερο από ποτέ, ο φετινός τίτλος της έκθεσης είναι «Ένα αβέβαιο μέλλον για το παγκόσμιο διαδίκτυο».
Τα πορίσματα της έκθεσης έχουν μεγάλο ενδιαφέρον, αποτελώντας ένα πολιτικό βαρόμετρο, μια αντανάκλαση της δημοκρατίας στον κόσμο μας.
Αβέβαιη ήταν και η διεκπεραίωση της ίδιας της έκθεσης, πάντως, καθώς ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός Freedom House που κάνει την έρευνα δεν χρηματοδοτήθηκε, όπως άλλες χρονιές, από την κυβέρνηση των ΗΠΑ στο πλαίσιο του χαρτοφυλακίου έργων για την προώθηση της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παγκοσμίως. Αυτό οδήγησε στον τερματισμό του 80% των προγραμμάτων και των δραστηριοτήτων του σε περισσότερες από 140 χώρες.
Ο Kian Vesteinsson δήλωσε εκ μέρους του Freedom House ότι η φετινή έκθεση χρηματοδοτήθηκε από δημόσιες πηγές και από οργανισμούς, ιδρύματα και άτομα που διατήρησαν ή και αύξησαν τις δωρεές τους, αλλά και χάρη στους ερευνητές που είναι αφοσιωμένοι σε ό,τι αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα στο διαδίκτυο.
Στη φετινή έκθεση αξιολογήθηκαν 72 χώρες. Σε 28 από αυτές καταγράφηκε επιδείνωση, σε 17 συνολική βελτίωση. Τα πορίσματα έχουν μεγάλο ενδιαφέρον, αποτελώντας ένα πολιτικό βαρόμετρο, μια αντανάκλαση της δημοκρατίας στον κόσμο μας – και αυτή τη φορά όχι ως «παραμορφωτικοί καθρέφτες», για να συνεχίσουμε με όρους λούνα παρκ, αλλά ως μια όσο το δυνατόν πιο καθαρή εικόνα της.
Μικρή Βελτίωση, Εκτεταμένη Επιδείνωση και οι «Σταθερές»
Η μεγαλύτερη επιδείνωση καταγράφηκε στην Κένυα, όπου οι Αρχές, αντιδρώντας στις διαδηλώσεις κατά της φορολογικής της πολιτικής τον Ιούνιο του 2024, διέκοψαν τη σύνδεση στο διαδίκτυο για περίπου 7 ώρες και συνέλαβαν εκατοντάδες διαδηλωτές. Τη μεγαλύτερη βελτίωση κατέγραψε το Μπαγκλαντές, όπου η φοιτητική εξέγερση ανέτρεψε την καταπιεστική ηγεσία της χώρας τον Αύγουστο του 2024 και η μεταβατική κυβέρνηση προχώρησε σε θετικές μεταρρυθμίσεις.
Όσο για τις «σταθερές» που παρέμειναν παγκοσμίως ως οι χειρότερες για την ελευθερία στο διαδίκτυο, είναι η Κίνα και η Μιανμάρ. Απέναντί τους βρίσκεται η Ισλανδία, που διατήρησε τη θέση της ως η χώρα με το πιο ελεύθερο ψηφιακό περιβάλλον.
Οι συνήθεις πρακτικές, από τις οποίες δεν εξαιρείται και το διαδικτυακό ελληνικό τοπίο, περιλαμβάνουν πληρωμένους σχολιαστές που παριστάνουν τους απλούς χρήστες, ιστότοπους που μιμούνται αξιόπιστα μέσα, παραπλανητικό περιεχόμενο που παράγεται από ΑΙ κ.ά.
Μείωση της βαθμολογίας τους είδαν και πολλές χώρες που κατατάσσονται στην κατηγορία «Ελεύθερες». Μεταξύ αυτών, η Γεωργία, που κατέγραψε τη μεγαλύτερη επιδείνωση, καθώς το κυβερνών κόμμα Georgian Dream υιοθέτησε κατασταλτικά μέτρα κατά της κοινωνίας των πολιτών. Την ακολουθούν η Γερμανία και οι ΗΠΑ – στην πρώτη γιατί οι αρχές προχώρησαν σε ποινικές διώξεις εναντίον πολιτών που άσκησαν κριτική σε πολιτικούς, ενώ οι απειλές από την ακροδεξιά ενίσχυσαν περαιτέρω την αυτολογοκρισία στο διαδίκτυο, και στη δεύτερη επειδή απειλήθηκε ο ψηφιακός ακτιβισμός, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη σύλληψη αλλοδαπών για μη βίαιη διαδικτυακή έκφραση.
Οι κυβερνήσεις στις χώρες που υπέστησαν τη μεγαλύτερη επιδείνωση κατά τα 15 χρόνια της παγκόσμιας υποχώρησης της ελευθερίας στο διαδίκτυο είναι η Αίγυπτος, το Πακιστάν, η Ρωσία, η Τουρκία και η Βενεζουέλα. Οι χώρες αυτές επέκτειναν τους περιορισμούς στο περιεχόμενο, κλιμάκωσαν την επιτήρηση των ηλεκτρονικών επικοινωνιών και επέβαλαν αυστηρότερες ποινές σε όσους εξέφραζαν διαφωνία στο διαδίκτυο, ιδίως κατά τη διάρκεια διαδηλώσεων και εκλογών.
Ένα μοτίβο που δείχνει πώς η ψηφιακή καταστολή έχει καταστεί κρίσιμη για την ασφάλεια των αυταρχικών καθεστώτων.
Χειραγώγηση από τους Ισχυρούς
Από τους 21 δείκτες που εξετάζει το Freedom on the Net, τη μεγαλύτερη και πιο σταθερή παγκόσμια επιδείνωση τα τελευταία 15 χρόνια παρουσιάζει ο δείκτης που αξιολογεί το κατά πόσο οι διαδικτυακές πηγές πληροφόρησης χειραγωγούνται από την κυβέρνηση ή από άλλους ισχυρούς παράγοντες.
Οι συνήθεις πρακτικές, από τις οποίες δεν εξαιρείται και το διαδικτυακό ελληνικό τοπίο, περιλαμβάνουν πληρωμένους σχολιαστές που παριστάνουν τους απλούς χρήστες, ειδησεογραφικούς ιστότοπους που μιμούνται αξιόπιστα μέσα, παραπλανητικό περιεχόμενο που παράγεται από τεχνητή νοημοσύνη και προβεβλημένους influencers που δημοσιεύουν φιλοκυβερνητικό περιεχόμενο χωρίς σαφή ή επίσημη σύνδεση.
Νέος Παίκτης στο Πεδίο η Τεχνητή Νοημοσύνη
Αρχικά, η χειραγώγηση της διαδικτυακής πληροφορίας βασιζόταν κυρίως σε χειρωνακτική εργασία: οι αρχές πλήρωναν μαζικά ανώνυμους, διαδικτυακούς σχολιαστές για να αναπαράγουν φιλοκυβερνητικά επιχειρήματα και να απαξιώνουν τους επικριτές.
Η τεχνητή νοημοσύνη έχει διευκολύνει την αυτοματοποίηση των «επιχειρήσεων επιρροής», μειώνοντας το κόστος τους και αυξάνοντας την αποτελεσματικότητά τους. Ένα παράδειγμα; Όταν οι εντάσεις μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν κλιμακώθηκαν έπειτα από την τρομοκρατική επίθεση στο Κασμίρ τον Απρίλιο του 2025, influencers και σχολιαστές συνδεόμενοι με κυβερνητικούς κύκλους και στις δύο χώρες δημοσίευσαν κύματα εμπρηστικού περιεχομένου που είχε παραχθεί από τεχνητή νοημοσύνη, πνίγοντας τις αξιόπιστες πηγές ειδήσεων και πληροφόρησης.
Κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο προωθούν φιλόδοξα προγράμματα ανάπτυξης τεχνητής νοημοσύνης. Και τα συστήματα που αναπτύσσονται ή εφαρμόζονται από καταπιεστικές κυβερνήσεις σίγουρα ενισχύουν τις υπάρχουσες απειλές για την ελευθερία της έκφρασης και την ιδιωτικότητα.
Για παράδειγμα, στην Ταϊλάνδη, όπου η κριτική στη μοναρχία λογοκρίνεται αυστηρά, η Εθνική Υπηρεσία Ανάπτυξης Επιστήμης και Τεχνολογίας παρουσίασε στις αρχές του 2025 το Pathumma LLM, ένα μοντέλο εκπαιδευμένο να «κατανοεί το ταϊλανδικό πλαίσιο και την κουλτούρα» – την οποία, όπως όλοι μπορούμε να φανταστούμε, μπορεί ανά περίπτωση να την ορίζει η κρατική λογοκρισία.
Ακόμη και σε χώρες με ισχυρούς νόμους η επαλήθευση ηλικίας μπορεί να οδηγήσει στη διαρροή εγγράφων ταυτότητας ή βιομετρικών δεδομένων.
Επαλήθευση Ταυτότητας: Μια «Αθώα» Εφαρμογή;
Οι νόμοι που απαιτούν επαλήθευση ταυτότητας για την ανάρτηση περιεχομένου στο διαδίκτυο αποτελούν μια ακόμη οδό υπονόμευσης της ανωνυμίας, καθώς στις χώρες με αδύναμο κράτος δικαίου και εκτεταμένη κρατική επιτήρηση μπορεί εύκολα να γίνει κατάχρηση. Για παράδειγμα, οι Λευκορώσοι που αναρτούν περιεχόμενο σε τοπικούς ιστότοπους υποχρεούνται να καταχωρίζουν την ταυτότητά τους από το 2019 – σε μια χώρα όπου οι πολίτες αντιμετωπίζουν τακτικά συλλήψεις και βαριές ποινικές κυρώσεις για διαδικτυακές διαφωνίες.
Αλλά, ακόμη και σε χώρες με ισχυρούς νόμους η επαλήθευση ηλικίας μπορεί να οδηγήσει στη διαρροή εγγράφων ταυτότητας ή βιομετρικών δεδομένων. Ο κίνδυνος δεν είναι υποθετικός. Οι λειτουργίες επαλήθευσης ηλικίας του βρετανικού Νόμου για την Ασφάλεια στο Διαδίκτυο, για παράδειγμα, που τέθηκαν σε εφαρμογή τον Ιούλιο του 2025, απαιτούν από τους χρήστες να παρέχουν έγγραφα ταυτοποίησης από την κυβέρνηση, σάρωση προσώπου ή πιστωτικές κάρτες για να αποδείξουν ότι δεν είναι παιδιά. Οι κανόνες εφαρμόζονται σε ιστότοπους με «βλαβερό περιεχόμενο», αφήνοντας όμως στους ίδιους τους ιστότοπους να καθορίσουν ποιο περιεχόμενο πληροί τον ορισμό. Καθώς εφαρμοζόταν αυτή η λειτουργία, υπήρξαν αξιοσημείωτα παραδείγματα «υπερβολικής εφαρμογής», όπως για φόρουμ που αφορούν θέματα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας.
Νέες Τεχνολογίες vs Ανθρώπινα Δικαιώματα
Οι βασικές προκλήσεις που θέτουν όλες οι νέες τεχνολογίες παραμένουν ίδιες τα τελευταία 15 χρόνια: πώς να προστατεύσουμε τα δικαιώματα ενόσω ρυθμίζουμε τους διαδικτυακούς χώρους και πώς να ενθαρρύνουμε την καινοτομία ενόσω θέτουμε μέτρα προστασίας.
Ίσως την ισορροπία σε αυτούς τους προβληματισμούς μπορούν να εξασφαλίζουν κάθε φορά οι καθολικές αρχές των ανθρώπινων δικαιωμάτων: η ελευθερία της έκφρασης, η πρόσβαση στην πληροφορία και η ιδιωτικότητα.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Βρισκόμαστε σε Φούσκα AI; Το Hype και η Ελληνική Παγίδα
