Ποια είναι η τύχη των αρχείων των καλλιτεχνών; Πίσω από το έργο του κάθε καλλιτέχνη υπάρχουν ατελείωτες ώρες δοκιμών, σκέψης και εργασίας. Σκαριφήματα, προσχέδια έργων, μελέτες χρωμάτων, χειρόγραφα, αναλύσεις και σκέψεις για την τέχνη, καθώς επίσης διπλώματα, βραβεία, φωτογραφίες, κριτικές, αλληλογραφία. Όλα τα παραπάνω αποτελούν σημαντικά τεκμήρια για τη ζωή και το έργο του, αφού μας επιτρέπουν να γνωρίσουμε σε βάθος την προσωπικότητά του και να κατανοήσουμε το οικογενειακό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ανατράφηκε και δημιούργησε.
Την Πέμπτη 23 Μαΐου, στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Ημέρας Αρχείων, είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω την επιστημονική ημερίδα με τίτλο: “Αρχεία Καλλιτεχνών: Προβληματισμοί και προοπτικές για τη διαχείριση και την προστασία τους” που πραγματοποιήθηκε στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Η ημερίδα διοργανώθηκε από το εργαστήριο ARTICON του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, το Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας & Συστημάτων Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης. Ομιλητές υπήρξαν καταξιωμένοι επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, το Μουσείο Μπενάκη, την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, την Εθνική Πινακοθήκη, το Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη, το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης.
Ίσως στους αναγνώστες να φαντάζει αυτονόητη η έννοια της διατήρησης αρχειακού υλικού ωστόσο, δυστυχώς, είναι μικρό το ποσοστό του αρχείου που διασώζεται υπό κατάλληλες συνθήκες από φορείς και ιδιώτες, και δυσανάλογα μεγάλος ο όγκος του αρχείου που αργοπεθαίνει σε αποθήκες και υπόγεια μένοντας ανεκμετάλλευτο.
Ο βασικός στόχος της ημερίδας, όπως ανέφερε η Αθηνά-Γεωργία Αλεξοπούλου, διοργανώτρια της ημερίδας και Καθηγήτρια του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης, ήταν “να ευαισθητοποιηθούν τόσο οι φορείς όσο και οι πολίτες” για τη διατήρηση του αρχείου του καλλιτέχνη που έχουν στην κατοχή τους. Η ίδια ανέδειξε τον σπουδαίο ρόλο που παίζουν οι νέες τεχνολογίες στη μελέτη και στην ανάγνωση των αρχείων, εφαρμόζοντας σύγχρονες, μη καταστρεπτικές απεικονιστικές τεχνικές και ακτινοβολίες για την εξέταση των τεκμηρίων, “διευρύνοντας τις δυνατότητες παρατήρησης του υλικού και υποβοηθώντας στην αποκάλυψη, προσέγγιση και ερμηνεία, αόρατων στο μάτι στοιχείων” για να έρθουν στο φως “πολύτιμες πληροφορίες”.
Κάποιοι ομιλητές διευκρίνισαν πως η διατήρηση του αρχείου καλλιτεχνών δεν αφορά μόνο τους εικαστικούς, αλλά γενικότερα τους δημιουργούς πνευματικού έργου, όπως για παράδειγμα είναι οι λογοτέχνες, οι ηθοποιοί, οι λυρικοί κ.ά.. Ο Γιάννης Στογιαννίδης, Ιστορικός, σημείωσε πως το πρόβλημα διατήρησης αρχείου έγκειται στην “απουσία αρχειακής συνείδησης στην ελληνική κοινωνία”, επισήμανε πως πρέπει να ακολουθείται “η συστηματική διατήρηση των αρχείων” και αναφέρθηκε στην “ανάγκη διεπιστημονικής συνεργασίας για την καλύτερη διαχείριση αυτών των αρχείων και στις ενέργειες που πρέπει να γίνουν, ώστε να συγκροτηθεί ένας φορέας διαχείρισης αυτού του υλικού”. Η Αμαλία Παππά, Αναπληρώτρια Διευθύντρια των Γενικών Αρχείων του Κράτους, μετέφερε στο κοινό πως “σκοπός της διατήρησης του αρχείου είναι η διάσωση της μνήμης”.
Ίσως στους αναγνώστες να φαντάζει αυτονόητη η έννοια της διατήρησης αρχειακού υλικού ωστόσο, δυστυχώς, είναι μικρό το ποσοστό του αρχείου που διασώζεται υπό κατάλληλες συνθήκες από φορείς και ιδιώτες, και δυσανάλογα μεγάλος ο όγκος του αρχείου που αργοπεθαίνει σε αποθήκες και υπόγεια μένοντας ανεκμετάλλευτο.
Ξεκινώντας από τα θετικά νέα, διακρίνονται οι φωτεινές περιπτώσεις του Φωτογραφικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη, του ΕΛΙΑ και του Αρχείου της ΕΡΤ, όπου διασώζονται τα αρχεία μερικών Ελλήνων φωτογράφων, “ως μαρτυρίες κομβικών στιγμών και επεισοδίων της ελληνικής ιστορίας”. Επιπλέον, τα αρχεία ορισμένων εικαστικών δημιουργών διατηρούνται από την Εθνική Πινακοθήκη, το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Μουσείο Μπενάκη, το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και το Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι το αρχείο του Γιάννη Τσαρούχη, το οποίο, σύμφωνα με την Πρόεδρο του Ιδρύματος, Ανδρονίκη Γρυπάρη, “είναι ένα αρχείο συγκεντρωμένο που περιλαμβάνει φωτογραφίες, καταλόγους και προσκλήσεις εκθέσεων, αρχείο θεάτρου, αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών, αλληλογραφία και θέματα ζωγραφικής, φωτίζοντας πτυχές της ζωής και της προσωπικότητάς του αλλά και του καλλιτεχνικού του έργου”.
Επιπλέον, το αρχείο του γλύπτη Γιάννη Παππά “αποτελεί ενδιαφέρουσα περίπτωση”, κατά την Ζέττα Αντωνοπούλου, Ιστορικό Τέχνης στο Εργαστήριο του Γιάννη Παππά – Μουσείο Μπενάκη. Ο Γιάννης Παππάς, διατηρώντας ο ίδιος το αρχείο της ζωής του, “κληροδότησε στην οικογένειά του μεγάλο όγκο ποικίλων τεκμηρίων ικανά να σκιαγραφήσουν το πορτρέτο του καλλιτέχνη, τον ευρύ οικογενειακό, φιλικό, επαγγελματικό και μαθητικό του κύκλο, το έργο του, την κοινωνία της εποχής”. Ο καλλιτέχνης είχε επιμεληθεί επίσης τη συγκέντρωση και τεκμηρίωση των γλυπτών και ζωγραφικών του έργων, και έναν πλούσιο όγκο μελετών, “από τα προσχέδια και τα τρισδιάστατα σκίτσα έως το τελικό έργο” καταγράφοντας έτσι τη “σκέψη” και την “πρόθεσή” του.
Αξίζει να αναφερθώ επίσης στην εισήγηση της Έλενας Λαγουδή, Μουσειολόγου του ΕΚΤ, η οποία παρουσίασε τις υπηρεσίες που έχουν αναπτυχθεί από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης για την οργάνωση και τεκμηρίωση του εικαστικού έργου και την προβολή έργου και καλλιτέχνη, σε ψηφιακή μορφή, μέσα από εθνικά και διεθνή κανάλια, όπως είναι το Search Culture και το Europeana Collections αντίστοιχα, παρέχοντας έτσι στο διαδικτυακό κοινό ανεξάντλητη γνώση.
Από την άλλη πλευρά, τα δυσάρεστα νέα είναι πως παρατηρείται μεγάλη απώλεια πρόσβασης στο αρχειακό υλικό του μεγαλύτερου όγκου των καλλιτεχνών, το οποίο πολλές φορές κυριολεκτικά διαλύεται είτε λόγω εγκατάλειψης κτηρίου, είτε λόγω ακούσιας αμέλειας και άγνοιας διαχείρισης από τις οικογένειες των δημιουργών. Δέσμες χαρτιών, εφήμερων και φωτογραφιών έχουν αφεθεί παρατημένα σε δημόσιους χώρους και αποθήκες ιδιωτικών κτηρίων, έρμαια των καιρικών συνθηκών και των ζωικών οργανισμών που επικρατούν στον χώρο.
Ο Κωνσταντίνος Χούλης, Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης, αφού τόνισε τη σημασία ύπαρξης εξειδικευμένου προσωπικού στις περιπτώσεις καταγραφής και διατήρησης αρχειακού χάρτινου υλικού, παρουσίασε την επικρατούσα κατάσταση αποθήκευσης του υλικού αυτού, δείχνοντας αρχεία τοποθετημένα πρόχειρα σε ακατάλληλα κουτιά και φακέλους. Επιπρόσθετα, συνέστησε την προσοχή στους κατόχους αρχείων, επισημαίνοντας πως συνδετικά μεταλλικά υλικά (π.χ. συνδετήρες, συρραπτικά), αυτοκόλλητες ταινίες (π.χ. σελοτέιπ, post-it) και ακατάλληλες διαφανείς μεμβράνες επιταχύνουν τη φθορά του χαρτιού και του μελανιού.
Πρόσθεσε επίσης πως το περιβάλλον του αρχείου έχει τεράστια σημασία και υπογράμμισε πως τα αρχεία συνήθως βρίσκονται σε συνθήκες ατμοσφαιρικής ρύπανσης, σε ακατάλληλες τιμές θερμοκρασίας και σχετικής υγρασίας, οι οποίες αυξομειώνονται έντονα, και σε διακυμάνσεις ακτινοβολίας μέσω φυσικού και τεχνητού φωτισμού, με αποτέλεσμα τη σταδιακή, αλλά βέβαιη απώλεια του αρχειακού χάρτινου υλικού.
Είναι λοιπόν σημαντικό αφενός να αφυπνιστούν οι ιδιώτες κάτοχοι αρχείων και οι αρμόδιοι φορείς σχετικά με τη σημασία της διατήρησης του αρχείου τους, αφετέρου να προωθείται ο επαγγελματισμός και η διεπιστημονικότητα μεταξύ αρχειονόμων, ερευνητών και εξειδικευμένων συντηρητών, προκειμένου να πραγματοποιηθούν οι κατάλληλες μελέτες και εργασίες, ώστε να διατηρήσουμε την πληροφορία ζωντανή.
