Στα φετινά βραβεία Όσκαρ, η ταινία “Parasite” (“Παράσιτα”) σημείωσε μεγάλη επιτυχία και έτυχε τεράστιας αναγνώρισης, κερδίζοντας τον τίτλο της καλύτερης ταινίας. Κύριο θέμα της η εξορία, το έγκλημα και η τιμωρία, το παράλογο, η διαδοχή, η σύγκρουση και η μεταμόρφωση. Στο σενάριο (spoiler alert!) βλέπουμε τις ύπουλες και υποχθόνιες πράξεις μιας τετραμελούς οικογένειας που προσπαθεί να αλλάξει το βιοτικό της επίπεδο, ουσιαστικά παρασιτώντας στην εύπορη ζωή μιας άλλης, επίσης τετραμελούς (σαν ιδεατή αντανάκλαση) οικογένειας.
Οι απόπειρες αυτές καταλήγουν να διαπραγματεύονται κυριολεκτικά το “Μύθο του Σίσυφου” (βασική και κομβική σκηνή το ρίξιμο της πέτρας στις σκάλες, όπου και ξεκινά η επόμενη πράξη και οι ήρωες τιμωρούνται για την ύβρη τους να παραπλανήσουν τους “θεούς”- όπως έκανε και ο Σίσυφος, στο μύθο), και άλλα ζητήματα της θεματολογίας του Albert Camus -“Εξορία και το Βασίλειο” (1957)- αλλά και η αναφορά στον “Ξένο” (1942) στη σκηνή της δολοφονίας, όπου ο άνθρωπος είναι ένας εξόριστος (άλλωστε και ο πρωταγωνιστής της ταινίας καταλήγει πραγματικά εξόριστος), που όσο κι αν θέλει να κατακτήσει και να διεισδύσει στο βασίλειο, θα νιώθει πάντοτε ξένος μεταξύ ξένων και μόνος μεταξύ μόνων.
Οι αντιθέσεις κυριαρχούν σε σημείο “καρικατούρας”. Υπάρχουν οι φτωχοί και οι πλούσιοι, τα παράσιτα και οι άνθρωποι, ακόμα και το ύφος της ταινίας είναι αντιθετικό, αφού διαπραγματεύεται την απαισιοδοξία. Άλλωστε το ύφος του Franz Kafka είναι διάχυτο στη σκηνή όπου ο ήρωας σύρεται σαν μια “κατσαρίδα” (“Η Μεταμόρφωση”, 1915). Αλλά τελικά, πάντα όλοι τιμωρούνται για τα λάθη τους, οι μεν άποροι για το θράσος και την απληστία τους, οι δε εύποροι για την αφέλειά τους. Όλοι καταλήγουν εξόριστοι από τις ζωές τους και ο τελικός πρωταγωνιστής θα πρέπει να σηκώσει πάλι μια πέτρα από τα χαμηλά στα ψηλά, με πολύ πιθανό έως βέβαιο σενάριο να ξαναπέσει (“Like a Rolling Stone”, Bob Dylan, 1965).
Το θέμα της τιμωρίας και της θεματολογίας του Camus δεν ήταν πρωτοτυπία μόνο της ταινίας “Παράσιτα”. Η πρόσφατη ταινία “Joker” που κέντρισε επίσης την προσοχή, αντίστοιχα, πραγματεύεται την εξορία και την τιμωρία, που είναι ικανές να δημιουργήσουν ένα χαρακτήρα τόσο αντιδραστικό και “εγκληματικό”, ο οποίος όταν “πέφτει” εξυψώνεται, όπως στην “Πτώση” του 1956. Άλλωστε, έτσι δικαιολογεί και ο ίδιος ο Joker τις πράξεις του στη σκηνή της συνέντευξης με την ατάκα: “What do you get when you cross a mentally ill loner with a society that abandons him and treats him like trash?”. Πιθανότατα, δεν “παίρνεις” τον Joker, αλλά ίσως παίρνεις ένα ρεπερτόριο συμπεριφοράς που να χαρακτηρίζεται από αποφευκτικές και ίσως σε κάποιες περιπτώσεις επιθετικές μορφές δράσης.
Ξανά, η μεταμόρφωση, αλλά και η θεματογραφία του Camus κυριαρχεί στο σκηνικό, ιδιαίτερα η “Πανούκλα” (1947), καθώς η ταινία ξεκινά με την είδηση ότι μεταλλαγμένοι αρουραίοι έχουν αρχίσει να εμφανίζονται στο Gotham. Αξίζει να σημειωθεί ότι η λέξη Rat=αρουραίος συγγενεύει με το “Αrt”, το όνομα του πρωταγωνιστή μας που είναι και αναγραμματισμός του Ratio=λογική. Ο θεατής, επομένως, περιμένει ότι κάποια στιγμή κάποιος θα μεταλλαχθεί (πράγμα που συμβαίνει με τον Art). Μάλιστα, το αστείο του κωμικού Murray (που υποδύεται ο Robert De Niro) για την ανάγκη να εμφανιστούν μεταλλαγμένες γάτες, υποδηλώνει και την πιθανή ύπαρξη ενός τιμωρού Batman. Εξίσου άρτιο σενάριο, θέμα του έχει την προσπάθεια ενός ατόμου να κερδίσει την προσοχή και την αποδοχή, τερματίζοντας τις απειλές τιμωρίας. Βέβαια, συνεχής είναι η αναφορά στο παράλογο και την ψυχοπαθολογία.
Το θέμα της τιμωρίας, και της θεματολογίας του Camus δεν ήταν πρωτοτυπία μόνο της ταινίας “Παράσιτα”. Η ταινία “Joker” που κέντρισε επίσης την προσοχή, αντίστοιχα πραγματεύεται την εξορία και την τιμωρία, που είναι ικανές να δημιουργήσουν ένα χαρακτήρα τόσο αντιδραστικό και “εγκληματικό”, ο οποίος όταν “πέφτει” εξυψώνεται.
Τι εννοούμε όμως ως τιμωρία; Για αρχή, η συμπεριφορά που ονομάζεται “συντελεστική συμπεριφορά”, όρος που έφερε στο προσκήνιο ο αναλυτής συμπεριφοράς B.F. Skinner, ορίζεται ως οι μορφές δράσεων που μπορούν να εκδηλωθούν χωρίς την αιτιολογική δραστηριότητα ενός αμέσως προηγούμενου ερεθίσματος. Οι δράσεις συντελούν/αλλάζουν το περιβάλλον, και αν μια μορφή δράσης είναι πιο αποτελεσματική σε ένα πλαίσιο, είναι πιο πιθανό να αυξηθεί η πιθανότητα εκδήλωσής της με βάση τις συνέπειές της.
Οι συνέπειες μιας συμπεριφοράς είναι:
- Η παραγωγή ή και η εξάλειψη της ενίσχυσης ενός ερεθίσματος, κάτι που ονομάζεται θετική ενίσχυση ή θετική τιμωρία.
- Ο τερματισμός ενός ερεθίσματος, γνωστό ως αρνητική ενίσχυση, ή αρνητική τιμωρία.
Επομένως, ένας θετικός ενισχυτής ενδυναμώνει οποιαδήποτε συμπεριφορά τον επιφέρει (θετική ενίσχυση), όπως η αγορά εισιτηρίου για την προβολή μιας ταινίας, ενώ ένας αρνητικός ενισχυτής ενδυναμώνει οποιαδήποτε συμπεριφορά τον τερματίζει (αρνητική ενίσχυση), αν βάλουμε, ας πούμε, σε αθόρυβη λειτουργία το κινητό μας. Ενώ, αντίστοιχα, η θετική τιμωρία είναι η παραγωγή ενός αρνητικού ενισχυτή, αν το τηλέφωνο χτυπήσει κανονικά και δεχτούμε παρατηρήσεις και η αρνητική τιμωρία ορίζεται ως η αφαίρεση ενός θετικού ενισχυτή, όπως η αφαίρεση των χρημάτων μου για την αγορά του εν λόγω εισιτηρίου.
Στα ρεπερτόρια συμπεριφοράς που χαρακτηρίζονται ως “ψυχοπαθολογία” παρατηρείται και ερμηνεύεται μεγάλη συνάφεια με τη χρήση τιμωρίας και απειλών τιμωρίας. Ένα από τα στοιχεία παραδείγματος χάριν που εμφανίζεται συχνά σε αυτά τα ρεπερτόρια συμπεριφορών, είναι η παρουσία ενός εκτεταμένου και γενικευμένου ιστορικού “αποφυγών”. Φυσικά, οι αποφυγές αφορούν τις μορφές δράσεων που τερματίζουν τους αρνητικούς ενισχυτές και άρα είναι τιμωρημένες μορφές δράσεις.
Για παράδειγμα, κάποιος που η συμπεριφορά του θα πληρούσε τα διαγνωστικά κριτήρια της αγχώδους διαταραχής που ονομάζεται Μετατραυματική Διαταραχή Άγχους (Post Traumatic Stress Disorder/ PTSD), όπου το άτομο έχει βιώσει ή εκτεθεί σε ένα τραυματικό γεγονός, με μεγάλη απειλή και έντονο αίσθημα φόβου ή τρόμοy, θα εμφάνιζε -μεταξύ άλλων- επίμονη αποφυγή ερεθισμάτων που συνδέονται με το τραύμα, σε επίπεδο είτε σκέψης, είτε ανάκλησης είτε δραστηριοτήτων που να συσχετίζονται με κάποιο τρόπο με αυτό.
Γι’ αυτόν δηλαδή, η έκθεση σε οτιδήποτε μπορεί να τον φέρει σε επαφή με το τραυματικό γεγονός, αποτελεί έναν αρνητικό ενισχυτή και το να αποφύγει την έκθεση αυτή, αποτελεί την κατάλληλη και πιο αποτελεσματική δράση ώστε τον τερματίσει. Αυτή η αποφυγή δεν είναι σε καμία περίπτωση “παράλογη” ή “διαταραγμένη”. Είναι αντιθέτως το απόλυτα αναμενόμενο και φυσιολογικό αποτέλεσμα, με βάση το ιστορικό της μακροπρόθεσμης αλληλεπίδρασης της συμπεριφοράς του ατόμου με τις συνέπειες που έχει παραγάγει.
Πολλές πολεμικές ταινίες και τραγούδια έχουν γραφτεί για περιπτώσεις ατόμων που εμφάνισαν ρεπερτόριο που να χαρακτηρίζεται ως Μετατραυματική Διαταραχή Άγχους, όπως για παράδειγμα: “Deer Hunter”, “Apocalypse Now”, “Full Metal Jacket”, “Born on the Fourth of July”, “Forrest Gump”, “Brothers”, “American Sniper”. Τα τραυματικά περιστατικά του πολέμου έχουν εμπνεύσει αντίστοιχα και μουσική όπως των Doors (“The End”), των Dire Straits (“Brothers in Arms”) και του Bruce Springsteen (“Born in the USA”).
Στα φετινά βραβεία Όσκαρ, η αντιπολεμική ταινία “1917”, με σχόλιο την αντίθεση της (αγνής) φύσης και του (συγκρουσιακού) πολιτισμού (τελευταίο πλάνο στο δέντρο), μπορεί να μην είχε σαφή αναφορά στην PTSD, ωστόσο είναι απαραίτητα μια ταινία με θέμα τα έντονα περιστατικά του πολέμου, της τιμωρίας (και αρνητικής και θετικής) και πολλών αρνητικών ενισχυτών και δυσάρεστων γεγονότων στη διάρκεια της αποστολής του πρωταγωνιστή μας να μεταφέρει μια αδιάψευστα σημαντική είδηση.
Ακόμα και η εξαιρετική ταινία “Toy Story 4”, σεναριακά έχει να κάνει απόλυτα με την εξορία, τη φυλάκιση και την τιμωρία. Δεν προκαλεί εντύπωση, ωστόσο, το γεγονός ότι η χρήση τιμωρίας και απειλών τιμωρίας προσεγγίζεται τόσο συχνά από την Τέχνη, καθώς η συμπεριφορά μας διαμορφώνεται συνεχώς από το ιστορικό τερματισμού (ή όχι) ή παραγωγής (ή όχι) ενισχυτικών ερεθισμάτων. Είναι, όμως, πιο λειτουργικό να διαμορφώνουμε ένα ρεπερτόριο συμπεριφοράς βασισμένο στην παραγωγή θετικά ενισχυτικών ερεθισμάτων και όχι στην εφαρμογή και χρήση απειλών τιμωρίας. Ούτως ή άλλως, όπως έκανε και ο Woody στην ταινία ή όπως είπε και ο Mick Jagger “Your uniforms don’t fit, we love you” (“We Love You”, The Rolling Stones, 1967).
