Κοιτώντας προς το μέλλον, το τοπίο δείχνει πιο λαμπερό, συμπεριληπτικό και ισότιμο. Ο φακός που καταγράφει την καθημερινότητα ανοίγει όλο και περισσότερο, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους στην ιστορική αφήγηση και τοποθετώντας σε πρώτο πλάνο (και) τις γυναίκες.
Κοιτώντας προς το παρελθόν, το τοπίο είναι σκοτεινό, ελλιπές, μονοδιάστατο. Η ιστορική καταγραφή των γεγονότων έκανε ζουμ, σχεδόν αποκλειστικά, στη δράση και τη σκέψη των ανδρών. Κι έτσι η ιστορία ήταν (και εξακολουθεί να είναι) προϊόν γραμμένο, κατά κύριο λόγο, από άνδρες.
“Ιστορία και Φύλο: Γιατί οι Γυναίκες Αποσιωπώνται από την Ιστορία” είναι το θέμα της ομιλίας της ομότιμης καθηγήτριας Λαογραφίας και Φύλου στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μαρίας Γκασούκα, το οποίο θα αναπτύξει στο πλαίσιο του συνεδρίου “Γυναίκες στην Ελλάδα: από την Επανάσταση έως Πέρα από το 2021″, που συνδιοργανώνουν την Παρασκευή 15 και το Σάββατο 16 Οκτωβρίου 2021 το Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη & Κάρμεν Κωνσταντακόπουλου και το Women On Top, στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας 1821-2021.
Η Μαρία Γκασούκα έχει γράψει δεκαοκτώ βιβλία στο πεδίο του φύλου και του πολιτισμού, της εκπαίδευσης και της απασχόλησης. Έχει δημοσιεύσει πλήθος σχετικών επιστημονικών άρθρων στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα, ενώ κείμενά της έχουν μεταφραστεί στα τουρκικά και στα ισπανικά. Ακόμη, είναι η συντάκτρια του “Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Ισότητα των Φύλων 2007-2013” της Κυπριακής Δημοκρατίας και συγγραφέας των “Οδηγών Χρήσης μη Σεξιστικής Γλώσσας στα Δημόσια Έγγραφα” της Ελλάδας και της Κύπρου.
Επιπλέον, ως πρόεδρος της Oμάδας Eργασίας του Υπουργείου Εσωτερικών για τη διαμόρφωση του Σχεδίου Νόμου για την “Ουσιαστική Ισότητα των Φύλων” είναι, αναμφισβήτητα, ο άνθρωπος που μπορεί να ρίξει φως στις σκοτεινές γωνιές της ιστορίας που αποσιωπά τις γυναίκες.
Γιατί οι γυναίκες αποσιωπώνται από την ιστορία;
Διευκρινίζω πως, αν και δεν είμαι ιστορικός, αλλά κοινωνική λαογράφος, έχω περάσει μεγάλο μέρος της ακαδημαϊκής και φεμινιστικής/κινηματικής ζωής μου μελετώντας την ιστορία των γυναικών και τη φεμινιστική ιστορία ως προϋπόθεση της ερευνητικής μου προσπάθειας να καταστούν ορατές οι πραγματικές ζωές των γυναικών των παραδοσιακών κοινοτήτων και στη χώρα μας.
Nα ακουστούν οι πολλαπλές φωνές τους, να αναδειχθούν οι κρυμμένες θηλυκές τους δυνάμεις, όπως και οι συχνά σκληρές συνθήκες στις οποίες ζούσαν λόγω του φύλου τους κ.ά. Κατά την άποψή μου και όχι μόνο, εξαρχής η ιστοριογραφία έθεσε στο κέντρο του ενδιαφέροντός της τους άνδρες.
Αυτοί ήταν πάντοτε το μέτρο, ο κανόνας για καθετί ανθρώπινο, ενώ οι γυναίκες αποτελούσαν την απόκλιση του κανόνα, την εξαίρεση, το ενδιαφέρον που προκαλούσαν ήταν πολύ μικρό. Έτσι, περιθωριοποιήθηκε, όπως πολύ έγκαιρα επισήμανε η σπουδαία ιστορικός μας Έφη Αβδελά, η εμπειρία της μισής ανθρωπότητας.
Καθώς έως τον 19ο αιώνα η συντριπτική πλειονότητα των ιστορικών, οι οποίοι ήταν άνδρες, εστίαζε την προσοχή της στη δημόσια σφαίρα της ζωής (στα πολιτικά γεγονότα, στις επιστήμες, στους πολέμους στις ανακαλύψεις νέων χωρών κ.λπ.) και στα παιχνίδια εξουσίας που λάμβαναν χώρα στο πλαίσιό της, είναι προφανές πως υποτιμούσαν και αδιαφορούσαν για τις αποκλεισμένες από τη δημόσια σφαίρα γυναίκες, πεισμένοι πως οι θηλυκές δραστηριότητες δεν άξιζαν να συμπεριληφθούν στην ιστοριογραφία, δεν ενδιέφεραν την ιστορία.
Δεν είναι λίγες οι γυναίκες που συκοφαντήθηκαν, διασύρθηκαν από ιστορικούς, αλλοιώθηκε η δράση τους και αμφισβητήθηκε η ηθική τους, πάντα με διαφορετικά κριτήρια από αυτά των ανδρών.
Τέλος, στην παράλειψη των γυναικών από την Ιστοριογραφία σημαντικό ρόλο έπαιξε η γλώσσα, το οικουμενικό ισοδύναμο του οποίου την εκφορά και τις νόρμες διαμόρφωσαν οι άνδρες. Για παράδειγμα, η συνεχής χρήση της αντωνυμίας αρσενικού γένους φαίνεται να αντιπροσωπεύει ολόκληρη την κοινωνία, καθιστώντας το θηλυκό γένος αόρατο. Η χρήση αυτή έχει διπλή συνέπεια. Από τη μια, μειώνει δραστικά τη συμμετοχή των γυναικών σε γεγονότα που περιγράφονται και, από την άλλη, οδηγεί τον/την αναγνώστη/τρια να συμπεράνει ότι η ιστορική εμπειρία των γυναικών και ο τρόπος πρόσληψης της ιστορικής πραγματικότητας ταυτίζονται με αυτές των ανδρών.
Ποιες γυναικείες ιστορικές προσωπικότητες οφείλουμε να αποκαταστήσουμε;
Δεν είναι λίγες οι γυναίκες που συκοφαντήθηκαν, διασύρθηκαν από ιστορικούς, αλλοιώθηκε η δράση τους και αμφισβητήθηκε η ηθική τους, πάντα με διαφορετικά κριτήρια από αυτά των ανδρών. Να θυμηθούμε πως, κατά κανόνα, οι γυναίκες θεωρήθηκαν υπαίτιες των (αρνητικών μόνο) σκέψεων, αποφάσεων και ενεργειών των ανδρών. Και αυτό αποτελεί φαινόμενο μοναδικής ιστορικής αντοχής.
Η αρνητική αντιμετώπιση δεν αφορά αποκλειστικά τις όποιες επώνυμες γυναίκες (ας θυμηθούμε, λ.χ., πώς αντιμετωπίστηκαν από πλήθος ιστορικών και όχι μόνο οι ηγέτιδες του κινήματος για τη γυναικεία ψήφο), αλλά και διάφορες ομάδες γυναικών οι οποίες για συγκεκριμένους ιστορικούς/πολιτισμικούς λόγους έσπασαν το έμφυλο όριο (π.χ., οι Κέλτισσες πολεμίστριες από τους Ρωμαίους ιστορικούς ή οι γυναίκες του Ισπανικού Εμφυλίου από ιστορικούς της φρανκικής περιόδου).
Συνεπώς, η αποκατάστασή τους αποτελεί δύσκολο εγχείρημα, αν και τις τελευταίες δεκαετίες πληθαίνουν οι σχετικές μονογραφίες (όπως αυτές για τη Μαρία Αντουανέτα, τη Λουκρητία Βοργία κ.ά.). Για μένα, πάντως, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάδειξη και η ορατότητα των πολλαπλά αποκλεισμένων (λόγω φύλου, φυλής, σεξουαλικότητας, κοινωνικής τάξης) κατηγοριών γυναικών.
Η αποσιώπηση των γυναικών αφορά συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους; Το φαινόμενο είναι ελληνικό ή διεθνές;
Αφορά όλες τις ιστορικές περιόδους και οι αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί υπήρξαν πρωτοπόροι σε αυτό. Προσωπικά δεν γνωρίζω χώρα ή εποχή που δεν συμβαίνει. Πρόκειται για φαινόμενο διεθνές, κατά τη γνώμη μου. Ακόμα και σήμερα, παρά το εύρος της σχετικής βιβλιογραφίας, επισημαίνονται αναχρονιστικές, σεξιστικές πρακτικές αυτού του είδους στο πεδίο της ιστοριογραφίας.
“Γιατί, όταν καταλογίζουμε στην ιστορία (αυτή που γράφουν οι άνθρωποι) ότι είναι ανδροκεντρική, εννοούμε ότι αποδίδει την ιστορία (αυτή που δημιουργούν οι άνθρωποι) μ’ έναν ακρωτηριασμένο και μονοσήμαντο τρόπο και όχι ως την ενιαία εξέλιξη της ανθρώπινης κοινότητας στο σύνολό της.”
Από την άλλη όμως, ιστορικοί και άλλες ερευνήτριες με συνείδηση του φύλου προσπάθησαν ή μάλλον εξακολουθούν να προσπαθούν, αφού πρόκειται για διαδικασία σε εξέλιξη σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο τουλάχιστον, να αποκαταστήσουν το γυναικείο ιστορικό παρελθόν, πολλαπλά συσκοτισμένο, αλλά και να αποκαταστήσουν τις αποκλεισμένες έως πρόσφατα γυναίκες ως ιστορικά υποκείμενα, αποκαθιστώντας, ταυτόχρονα, την ίδια την ιστορία ως πεδίο ανθρωποκεντρικό, πεδίο πριν και πάνω απ’ όλα διαμόρφωσης και έκφρασης ανθρώπινων σχέσεων, πεδίο “κοινωνικής συγκρότησης”, μέσα από τη συνδιαλλαγή του αρσενικού με το θηλυκό ον, και όχι μόνο, και, τελικά, πεδίο κοινωνικοπολιτισμικής κατασκευής των κοινωνικών ρόλων των φύλων.
Με τον τρόπο αυτό θρυμματίζουν, ταυτόχρονα, την αρχέγονη “σιωπή” (την τόσο εκκωφαντική στα δικά τους όμως αυτιά) των γυναικών, αλλά και την τόσο έκδηλη “ψευδή τους συνείδηση”, η οποία για αιώνες τις έκανε, και ως ένα σημείο τις κάνει ακόμα, να προσλαμβάνουν τον κόσμο σαν μέσα από αντεστραμμένο καθρέφτη.
Και ας θυμηθούμε τη σπουδαία, μαύρη, λεσβία ποιήτρια Adrienne Rich: “Η ανα-θεώρηση, το να κοιτάμε πίσω, να βλέπουμε με νέο βλέμμα, να εισχωρούμε σ’ ένα παλιό κείμενο από μια νέα κριτική σκοπιά, για τις γυναίκες δεν είναι μόνο ένα κεφάλαιο στην ιστορία του πολιτισμού. Είναι μια πράξη επιβίωσης”.
Κατά πόσο η αποσιώπηση των γυναικών αλλοιώνει την καταγραφή και την εξιστόρηση των γεγονότων;
Θα σας απαντήσω με τα λόγια δύο άλλων σπουδαίων Ελληνίδων ιστορικών, της Ελένης Βαρίκα και της Κωστούλας Σκλαβενίτη: “Γιατί, όταν καταλογίζουμε στην Ιστορία (αυτή που γράφουν οι άνθρωποι) ότι είναι ανδροκεντρική, εννοούμε ότι αποδίδει την ιστορία (αυτή που δημιουργούν οι άνθρωποι) μ’ έναν ακρωτηριασμένο και μονοσήμαντο τρόπο και όχι ως την ενιαία εξέλιξη της ανθρώπινης κοινότητας στο σύνολό της”.
Ποιες είναι οι περαιτέρω επιπτώσεις αυτής της αποσιώπησης; Θα μπορούσε να πει κανείς πως η λέξη ήρωας αποκτά φυλετικό, δηλαδή ανδρικό, πρόσημο, με αποτέλεσμα να αναπαράγεται ένα ακόμη στερεότυπο στο πέρασμα των χρόνων;
Η γνώμη μου είναι ότι η ιστορία των γυναικών, στο ευρύτερο γνωστικό πεδίο της ιστορίας, συχνά απομονώθηκε ή δεν θεωρήθηκε ισότιμη. Ζητήματα φύλου ακόμα και σήμερα δεν συναντώνται συχνά σε ιστορικά βιβλία ή άρθρα που ασχολούνται με άλλους τομείς ή θέματα της ιστορίας.
Η ιστορία των γυναικών δεν έχει επηρεάσει ιστορικούς (άνδρες, αλλά και γυναίκες) που ειδικεύονται σε άλλα πεδία, κάποιες φορές, μάλιστα, αντιμετωπίζεται εκ μέρους τους με δυσπιστία. Θα πρόσθετα και το γεγονός πως, καθώς πολλές/οί δεν είναι οπαδοί του φεμινισμού, εμφανίζονται απρόθυμες/οι να αποδεχθούν μια προσέγγιση που στέκεται κριτικά απέναντι στην ιδιότητα και στις θέσεις τους.
Ωστόσο, θα επιμείνω στο ότι, όσο κι αν η ιστορία υπήρξε για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα ιστορία των ανδρών, σήμερα επιβάλλεται να κατανοήσουμε πως για να μελετήσουμε την ιστορία της ανθρωπότητας θα πρέπει να μελετήσουμε τόσο την ιστορία των ανδρών όσο και την ιστορία των γυναικών.
Υπάρχει, τέλος, ανισότητα στον βαθμό που αναπτύχθηκε η ιστορία των γυναικών στις διάφορες χώρες και ως προς την ποσότητα των μελετών και ως προς το επίπεδο των μεθοδολογικών επεξεργασιών. Τώρα, σε ό,τι αφορά τον “ήρωα”, πρόκειται, φυσικά, για όρο που συμπυκνώνει όλη την ανδροκεντρική, στερεοτυπική αντίληψη και πρακτική, αλλά και την ιστορική εξαφάνιση των γυναικών (λ.χ., οι ήρωες της επανάστασης, της αντίστασης, και πάει λέγοντας).
Ωστόσο, θα επιμείνω στο ότι, όσο κι αν η ιστορία υπήρξε για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα ιστορία των ανδρών, σήμερα επιβάλλεται να κατανοήσουμε πως για να μελετήσουμε την ιστορία της ανθρωπότητας θα πρέπει να μελετήσουμε τόσο την ιστορία των ανδρών όσο και την ιστορία των γυναικών. Επίσης, να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη κατά την έρευνα τη διαφορά ανάμεσα στη γυναικεία και την ανδρική ιστορία και, επιπλέον, τη διαφορά και μεταξύ των γυναικών: έχει έγκαιρα επισημανθεί ότι δεν έχουν όλες οι γυναίκες την ίδια ιστορία.
Άλλωστε, δεν πρέπει να διαφεύγει στη σχετική συζήτηση πως οι κατηγορίες “άνδρες” και “γυναίκες” είναι κοινωνικά και πολιτισμικά κατασκευασμένες, όπως και οι σχέσεις τους, που δεν είναι σταθερές, αλλά ρέουσες και μεταβάλλονται ανάλογα με τα νοήματα και τις σημασίες που δίνουν οι άνθρωποι στον κόσμο που τις/τους περιβάλλει. Αυτό οδήγησε στην αναγωγή του φύλου ως αυτόνομης αναλυτικής κατηγορίας.
Η Scott υποστηρίζει, και συμφωνώ μαζί της, ότι πρέπει να περάσουμε από τα αίτια της κοινωνικής κατασκευής του φύλου στα νοήματα του φύλου. Με το επιχείρημα ότι το κοινωνικό φύλο είναι πρωταρχικός τρόπος νοηματοδότησης της εξουσίας, χρησιμοποιεί αυτή την έννοια για να εισαγάγει τις γυναίκες (ή στην πραγματικότητα το φύλο) σε παραδοσιακά ανδρικούς τομείς της ιστορίας.
Επειδή, για παράδειγμα, οι γυναίκες σπάνια ασκούσαν πολιτική εξουσία στις δυτικές κοινωνίες, η πολιτική ιστορία έχει παραμείνει, εν πολλοίς, ανεπηρέαστη από την ιστορία των γυναικών. Ωστόσο, το φύλο ήταν παρών στην πολιτική, στην επιχειρηματολογία της και στους λόγους της, ακόμα κι όταν οι γυναίκες απουσίαζαν.
Υπάρχει τρόπος να αποκατασταθεί σε ευρύτατη κλίμακα, για παράδειγμα με τη συγγραφή νέων σχολικών βιβλίων, η εικόνα της γυναίκας στην ιστορία;
Όπως προανέφερα, υπάρχει διεθνώς γενικευμένη προσπάθεια εξάλειψης του φαινομένου, στην οποία συμμετέχουν δραστήρια και Ελληνίδες, με διαθεματικό και διεπιστημονικό τρόπο. Θεωρώ πως σ’ αυτήν εντάσσεται και η δική μου προσπάθεια, η σχετική με τις γυναίκες των παραδοσιακών κοινωνιών. Και αξίζει να θυμηθούμε πως είναι μια προσπάθεια που αναπτύσσεται ήδη από τη δεκαετία του 1970.
Οι ερευνήτριες που ασχολήθηκαν με τα ζητήματα ασυμμετρίας στις σχέσεις μεταξύ των φύλων, καθώς και με την αποκάλυψη των μηχανισμών που τις νομοθετούν στο πλαίσιο της ιστορίας και της ιδεολογίας, θεώρησαν στην πλειονότητά τους, κάτω και από τις πλέον διαφορετικές τους προσεγγίσεις, αντιεπιστημονικές, αντιιστορικές και αντιδιαλεκτικές τις απόψεις που δέχονται πως οι βιολογικοί περιορισμοί συνεπάγονται μηχανικά κοινωνικές ιεραρχίες.
Έστρεψαν από νωρίς την προσοχή τους στον εντοπισμό εκείνης της ιστορικής στιγμής που γέννησε την έμφυλη ιεραρχία και ασυμμετρία και προσπάθησαν να εντοπίσουν και να ερμηνεύσουν τις αιτίες της έμφυλης διαίρεσης. Σήμερα βρισκόμαστε σε ένα άλλο επίπεδο οπωσδήποτε.
Και προφανώς, η εκπαίδευση έχει το δικό της σοβαρό μερίδιο στην επίτευξη της έμφυλης ισότητας γενικότερα και στην αποκατάσταση των γυναικών ως ιστορικών υποκειμένων ειδικότερα. Η ιστορία των γυναικών, παρά τις όποιες βελτιώσεις των τελευταίων χρόνων, δεν περιλαμβάνεται συγκροτημένα στα αναλυτικά προγράμματα και στα σχολικά εγχειρίδια. Και φοβάμαι πως, δυστυχώς, απουσιάζει και από τα μαθήματα ιστορίας αρκετών πανεπιστημιακών τμημάτων.
Άρα, είναι επιτακτική η ανάγκη αυτής της συμπερίληψης σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, γεγονός που οφείλουν να λάβουν σοβαρά υπόψη το Υπουργείο Παιδείας και το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, ενώ θα πρέπει να προκηρυχθούν σχετικές θέσεις μελών ΔΕΠ στα πανεπιστήμια και να χρηματοδοτηθούν ανάλογες έρευνες.
Πώς αισθάνεστε ως πανεπιστημιακή και γυναίκα με αυτή την ιστορική αλλοίωση;
Το ζήτημα της παρουσίας των γυναικών στην ιστοριογραφία επίσης αποτελεί μέρος του ευρύτερου προβλήματος των έμφυλων διαφορών και διακρίσεων, όπως αυτές εκφράζονται τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα της ζωής, αλλά και του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνονται οι σχέσεις δύναμης και εξουσίας μεταξύ των φύλων. Πρόκειται για μακραίωνη ιστορική αδικία, η οποία τι άλλο θα μπορούσε να μου προκαλεί εκτός από την απορία τού πώς και γιατί συνέβη αυτό, θυμό, αλλά και αποφασιστικότητα για την ενεργητική συμμετοχή μου στο εγχείρημα της υπέρβασης της αδικίας αυτής -η οποία, για να θυμηθούμε τον Engels, έχει αρχή, άρα θα έχει και τέλος-, που με οδήγησαν τόσο στη φεμινιστική σκέψη και επιστήμη όσο και στα φεμινιστικά κινήματα, που ελπίζω να υπηρέτησα με συνέπεια τα τελευταία σαράντα χρόνια.
Για μένα, βασική επιδίωξη αποτελεί η δημοκρατία της ισότητας, δηλαδή η πλήρης αντιμετώπιση όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, θρησκείας, σεξουαλικού προσανατολισμού κ.ά., σε ισότιμη βάση, σε όλα τα επίπεδα και σε όλους τους τομείς της λειτουργίας μιας δημοκρατικής κοινωνίας, μέσω διεπιστημονικών στρατηγικών. Εκείνη που θα διαθέτει ισχυρή έμφυλη διάσταση, στο πλαίσιο της οποίας αναγνωρίζεται ότι η κοινωνία απαρτίζεται από γυναίκες και άνδρες, και όχι μόνο, και ότι η πλήρης και ισότιμη απόλαυση των δικαιωμάτων των πολιτών/ισσών της εξαρτάται από την ισότιμη εκπροσώπησή τους στις θέσεις λήψης των πολιτικών, οικονομικών, εκπαιδευτικών, ακαδημαϊκών κ.ά. αποφάσεων.
Διαβάστε ακόμη στην αθηΝΕΑ:
Επιδραστικές Γυναίκες στον Κόσμο: Επιτεύγματα και Ρόλοι
