Από παιδί τού άρεσε να μαζεύει γραμματόσημα. Έστελνε και λάμβανε γράμματα και μελετούσε στα γραμματόσημα που πλούτιζαν τη συλλογή του τα εικονογραφικά στοιχεία προσώπων και σχεδίων, που επέλεγαν τα κράτη ανά τον κόσμο.
Για έναν γεννημένο ταξιδευτή, το γραμματόσημο συμβόλιζε πολλά περισσότερα από αυτά για τα οποία είχε σχεδιαστεί να προσφέρει. Ο συμβολισμός τους ήταν μια ιδέα που ωρίμαζε χρόνια στο μυαλό του. Μεγαλώνοντας, η περιήγηση στον κόσμο συνεχίστηκε με μεγάλα ταξίδια, όπως μαρτυρούν πλέον οι σφραγίδες στο διαβατήριό του.
Φωτό: Άγγελος Ζυμάρας
Και όντας καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, η κουλτούρα της αναζήτησης και η μελέτη διοχετεύτηκαν στην ερευνητική διαδικασία. Έτσι, καρπός του τελευταίου μεγάλου ταξιδιού του, χάρη και στο Ίδρυμα της Αικατερίνης Λασκαρίδη, είναι ένα υπέροχο βιβλίο, στο οποίο, μέσα από τις ιστορίες που αφηγούνται τα γραμματόσημα από το 1830 έως το 1947, ξεδιπλώνεται η δημιουργία του ελληνικού κράτους.
Ο Κωστής Τσιτσελίκης είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και διδάσκει μαθήματα σχετικά με τα δικαιώματα του ανθρώπου, τη μετανάστευση και τις μειονότητες. Έχει δημοσιεύσει μονογραφίες και μελέτες στα αντικείμενα αυτά, ενώ έχει εργαστεί για διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ, ο ΟΑΣΕ, το Συμβούλιο της Ευρώπης και η ΕΕ.
Τέλος, έχει συνεργαστεί με πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού, στη Γαλλία, στις ΗΠΑ, στη Γερμανία, στην Ιταλία, στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Φινλανδία, στην Τουρκία και στο Ιράκ. Το τελευταίο του βιβλίο αφορά την επικράτεια του ελληνικού κράτους από την ίδρυσή του μέχρι το 1947, οπότε και έλαβε την έκταση που έχει σήμερα.
Οι διακυμάνσεις των συνόρων εξετάζονται μέσα από το γραμματόσημο και την ταχυδρομική σφραγίδα, προσφέροντας πλούσιο εικονογραφικό υλικό – γραμματόσημα, χάρτες, σφραγίδες. Ο Κωστής Τσιτσελίκης έχει καταφέρει να συνδέσει ιστορίες, ντοκουμέντα και βεβαιότητες.
Πρόκειται για μία εξαιρετική καταγραφή, που θα αποτελέσει μελλοντικά σημείο αναφοράς για τους επόμενους ερευνητές και όχι μόνο. Το βιβλίο “Σύνορα, κυριαρχία, γραμματόσημα. Οι μεταβολές του ελληνικού εδάφους 1830-1947” αποκαλύπτει σε όλους πως ιστορία γράφουν και τα μικρά και πολύχρωμα χαρτάκια που, ως στοιχεία μιας εποχής, στέλνουν στο μέλλον πληροφορίες.
Πώς προσέγγισες το θέμα του βιβλίου και από πού άντλησες έμπνευση για τη συγκεκριμένη ανάγνωση της ιστορίας;
Το θέμα των συνόρων πάντα με γοήτευε και μου υπέβαλλε ερωτήματα, όπως: ποια είναι η κινητήρια δύναμη της ιστορίας που τα καθορίζει; Πώς νομιμοποιούνται; Υπάρχουν “καλά” και “κακά” σύνορα; Τι σχέση έχουν οι ανθρώπινες κοινωνίες με τις μεθοριακές γραμμές που τις διαχωρίζουν;
Άρχισα πριν από έξι περίπου χρόνια να μαζεύω υλικό και να γράφω αυτό που κατέληξε στο βιβλίο για το οποίο συζητάμε. Η έμπνευση χάνεται στις αρχές αυτής της διαδρομής. Εικάζω ότι είδα ένα γραμματόσημο που αφορούσε έδαφος το οποίο είχε υπάρξει πρόσκαιρα ελληνικό και αυτό με οδήγησε να δω το γραμματόσημο ως δείκτη των εδαφικών μεταβολών μέσα από την άσκηση της κρατικής κυριαρχίας.
Αλλά και γενικότερα της πολιτικής εξουσίασης του εδάφους ως μονοπώλιο της αρμοδιότητας αυτής. Βάζοντας στη σειρά όλο το υλικό, ξαναδιάβασα και έγραψα κατά κάποιον τρόπο την ιστορία της ελληνικής επικράτειας, αν και δεν είμαι ιστορικός, με οδηγό το γραμματόσημο και την ταχυδρομική σφραγίδα.
Η πορεία αυτή ήταν επίπονη και απαίτησε ιδιαίτερες αντοχές και πολύ χρόνο. Συχνά χρειάστηκε να διασταυρώσω πληροφορίες που έκρυβαν τα γραμματόσημα με άλλες πηγές, αρχειακές και βιβλιογραφικές.
Τι βιβλιογραφία χρησιμοποίησες για τα χρονικά διαστήματα της ιστορίας με τα οποία καταπιάστηκες;
Η βιβλιογραφία του είδους είναι κατακερματισμένη. Υπάρχουν αξιόλογες συμβολές στη φιλοτελική βιβλιογραφία, την οποία προσπάθησα να διατρέξω, όπως και στα πολυάριθμα έργα Ελλήνων και ξένων ιστορικών που αναφέρονται στα σύνορα και την ελληνική επικράτεια.
Αλλά και στα γενικά έργα, νομικά και πολιτικής επιστήμης, σχετικά με την κυριαρχία και τα σύνορα. Δεν ήταν εύκολο εγχείρημα να συμπυκνώσω όλη αυτή την ιστορία και να την ξαναγράψω συνοπτικά μέσα από την οπτική που είχα επιλέξει.
Χρωστάω πολλά στην πολύτιμη στήριξη πολλών ερευνητών που με βοήθησαν διορθώνοντας τα λάθη μου. Πάντα φοβάμαι, ωστόσο, ότι κάποια ξεφεύγουν.
Σε διεθνές επίπεδο υπάρχει κάτι ανάλογο;
Στη διεθνή βιβλιογραφία δεν είναι ασυνήθιστο να μελετά κανείς το γραμματόσημο σε σχέση με κάποιο κράτος. Η οπτική των μελετών αυτών αφορά κυρίως τη σημειολογία ή την πολιτική επιστήμη αναφορικά με τα γραμματόσημα μιας συγκεκριμένης εποχής ή μιας πολιτικής περιόδου (π.χ. ναζιστική Γερμανία, απελευθέρωση κάποιας αποικιοκρατούμενης χώρας, μαοϊκή Κίνα).
Δεν έχω βρει μελέτη που να έχει ακριβώς παρόμοια λογική με αυτό που έκανα για την Ελλάδα και ίσως, αν υπάρχει ενδιαφέρον, να προχωρήσω στη μετάφραση της δουλειάς αυτής στα αγγλικά.
Πόσο μας μεταφέρεται από το βιβλίο η ιστορική πραγματικότητα και πόσο επηρεάζεται από τη ματιά του ερευνητή η ιστορική μνήμη;
Φωτο: Άγγελος Ζυμάρας
Η ιστορική εξέλιξη των συνόρων της Ελλάδας είναι συνυφασμένη με πολλά ζητήματα: οικονομικά και γεωστρατηγικά συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων, εθνικών και αλυτρωτικών επιδιώξεων της Ελλάδας αλλά και των γειτόνων της, βούληση για αλλαγή των συνόρων ή για τη διατήρησή τους από τον τοπικό πληθυσμό κάθε φορά, για να αναφέρω μερικούς παράγοντες.
Η πραγματικότητα, λοιπόν, είναι σύνθετη και εξαρτάται από το πώς θα τη δει κανείς. Όπως ήταν σύνθετη και η σύσταση των πληθυσμών των εδαφών πριν γίνουν ελληνικά. Φόβος και ελπίδα είναι ένα ψυχολογικό δίπολο που συνοδεύει κάθε αλλαγή συνόρων.
Η ιστορική μνήμη επίσης είναι ένας μηχανισμός επιλεκτικός, ο οποίος διαμορφώνει το παρελθόν ανάλογα με τις συνθήκες που ορίζουν το παρόν. Συνεπώς μεταβάλλεται και αυτή, αφήνοντας στη σκιά σημαντικά θέματα που καθόρισαν το παρελθόν και τονίζοντας άλλα -ή ακόμα και επινοώντας άλλα-, ανάλογα με το κυρίαρχο αφήγημα.
Το βιβλίο, λοιπόν, επιχειρεί να ψηλαφήσει την πορεία ανάπτυξης της ελληνικής εδαφικής επικράτειας, με δείκτη κάτι που είναι αναμφισβήτητο, ως ιστορικό τεκμήριο, το γραμματόσημο. Ας μην ξεχνάμε ότι το εδαφικό κέρδος για ένα κράτος συνεπάγεται αναπόφευκτα απώλεια για τους γείτονες, από όποια πλευρά των συνόρων και εάν βρισκόμαστε.
Αυτό συνέβη με μεγάλη ένταση πριν από έντεκα δεκαετίες μέσα στα στενά περιθώρια της Βαλκανικής Χερσονήσου, κατά την εποχή αναζήτησης της “εθνικής ολοκλήρωσης” από όλους τους γείτονες, με ιδεατά όρια που σαφώς αλληλεπικαλύπτονταν.
Δυστυχώς, ο επιθετικός αλυτρωτισμός οδήγησε σε πρακτικές εθνοκάθαρσης, που ακόμα έχουμε πρόβλημα να συζητήσουμε. Τουλάχιστον έχουμε συμφωνήσει όλοι, ως φαίνεται, στην αποδοχή των συνόρων όπως έχουν τελικά χαραχτεί.
Ήταν κάτι που σε ξάφνιασε, που δεν περίμενες ότι θα συναντούσες σε αυτή την αναζήτηση;
Ειλικρινά δεν περίμενα να υπάρχει τέτοιος πλούτος τεκμηρίων, γραμματοσήμων, φακέλων, σφραγίδων, αλλά και εύρος σημασιολογικών διασυνδέσεων με αυτό που είχα στο μυαλό μου ως ερευνητικό ερώτημα: ότι τα γραμματόσημα αντανακλούν τη βούληση για άσκηση κυριαρχίας, της διοίκησης του κράτους ή της επαναστατικής ομάδας, ως προς το έδαφος που μόλις έθετε υπό έλεγχο.
Αλλά και τη βούληση αυτοδιοίκησης ως ένα βήμα πριν από την ανεξαρτησία ή την ένωση με την Ελλάδα. Αναφέρομαι, μεταξύ άλλων, στα γραμματόσημα των Νέων Χωρών πριν από την προσάρτησή τους στο ελληνικό βασίλειο το 1912-1913, στην περίπτωση της αυτονομίας της Βόρειας Ηπείρου το 1914, της ηγεμονίας της Σάμου στις αρχές του 20ού αι., της Κρητικής Πολιτείας το 1898-1912, της βραχύβιας κυβέρνησης της Δυτικής Θράκης το 1913 και της Ικαρίας το 1912.
Αξίζει να αναφερθεί κανείς και στα γραμματόσημα του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ κατά την Αντίσταση, τα οποία αντανακλούν τη ρευστή αλλά υπαρκτή εδαφοποίηση μιας πολιτικής εξουσίας και οργάνωσης. Έστω ως τάση μιας ανέφικτης ολοκλήρωσης.
Ένα άλλο αναπάντεχο εύρημα αφορούσε την πλευρά της νομιμότητας: το κράτος που ασκεί κατοχή στο έδαφος άλλου κράτους δεν έχει δικαίωμα να καταλύσει την κυριαρχία του παρά μόνο σε πολύ λίγες περιπτώσεις. Συνεπώς, δεν μπορεί να κυκλοφορήσει τα δικά του κανονικά ή τακτικά γραμματόσημα στο υπό κατοχή έδαφος.
Το πράττει κάνοντας σαφές ότι αυτό θα συμβεί μόνο προσωρινά και υπό όρους. Οι ελληνικές κυβερνήσεις ήταν πάντα πολύ προσεκτικές στο ζήτημα της νομιμότητας και κυκλοφορούσαν ειδικά γραμματόσημα στο έδαφος που κατείχαν, μέχρι αυτό να γίνει ελληνικό, όπως είπαμε στη Μακεδονία, την Ήπειρο, την Κρήτη, ή σε έδαφος που τελικά δεν κατόρθωσε να παραμείνει υπό ελληνική διοίκηση, όπως η Ανατολική Θράκη ή η Βόρεια Ήπειρος.
Στη ζώνη της Σμύρνης, ωστόσο, κυκλοφόρησε ελληνικό κοινό γραμματόσημο, κάτι που δείχνει τη βεβαιότητα ότι η περιοχή αυτή θα παρέμενε στην κυριαρχία του ελληνικού κράτους. Υπάρχουν και άλλα πολλά ενδιαφέροντα και άγνωστα παραδείγματα που αναδεικνύονται μέσα από τα γραμματόσημα, όπως η γερμανική κατοχή της ιταλικής Δωδεκανήσου μετά τον Σεπτέμβριο του 1943 και οι πολλαπλές μεταβολές στο εδαφικό καθεστώς του Καστελλόριζου από το 1912 μέχρι το 1947.
Σε ποιους απευθύνεται το βιβλίο; Τι αποκομίζει ο αναγνώστης του;
Το ενδιαφέρον της ανάγνωσης έγκειται, όπως το βλέπω εκ των υστέρων, στο ότι το βιβλίο διατρέχει την ελληνική ιστορία, πολύ συμπυκνωμένα και χωρίς τις βεβαιότητες που τόσο βολικά αναπαράγει ο κυρίαρχος λόγος, όπως η σχολική ιστορία, για παράδειγμα, ή οι κρατικές εορταστικές τελετές.
Άκουγα τις προάλλες για την “απελευθέρωση της Θράκης από τους Τούρκους” στα κρατικά δελτία ειδήσεων και είναι να απορεί κανείς από την άγνοια ή την ηθελημένη διαστρέβλωση. Η Θράκη μεταβιβάστηκε στην Ελλάδα από τη Διασυμμαχική Διοίκηση ύστερα από τη νίκη της Αντάντ στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και αφού η Δυτική Θράκη υπήρξε, νόμιμα, από το 1913 τμήμα της βουλγαρικής επικράτειας.
Η αναπαραγωγή τέτοιων “λαθών” μόνο στρεβλή αυτοσυνειδησία παράγει. Σε κάθε περίπτωση, τα γραμματόσημα εκπέμπουν μια γοητευτική δύναμη, καθώς κουβαλούν μια μεγάλη ιστορία και πυροδοτούν ερωτήματα στον σημερινό κάτοχό τους: γιατί σχεδιάστηκε έτσι;
Γιατί κυκλοφόρησαν τότε; Ποιος τα έπιασε στο χέρι του; Τι σκέφτηκε και πώς αντέδρασε; Ας φανταστούμε τι αίσθηση προκάλεσε και σε ποιους το ελληνικό γραμματόσημο στη Σμύρνη το 1919, τι το ιταλικό στην Κέρκυρα το 1923, ή το Γαλλικό στο Καστελλόριζο το 1920.
Ενδεχομένως σε όσους μάζευαν γραμματόσημα στην παιδική ή την εφηβική τους ηλικία, όπως εγώ, να πει κάτι παραπάνω το βιβλίο. Αλλά και πολλοί άλλοι θα διαπιστώσουν κάτι που ίσως δεν φαντάζονταν, το πώς μπορεί ένα τόσο μικρό χαρτάκι να καταγράφει τόσο πολλά.
Τόσο πολλά φορτισμένα ιστορικά μηνύματα, τραύματα και δόξα που ακόμα μας καθορίζουν συλλογικά. Επιβεβαιώνοντας ή απομυθοποιώντας τις επιδιώξεις των προγόνων μας, ανάλογα με την οπτική του καθενός.
Τι σημαίνει να υποστηρίζεται η δουλειά σου από ένα ίδρυμα όπως αυτό της Αικατερίνης Λασκαρίδη;
Το βιβλίο θα έχανε πολύ από την αναγνωστική του αξία αν το κείμενο δεν συνοδευόταν από εικόνες. Για να συμβεί αυτό, και μάλιστα με έγχρωμες εικόνες των γραμματοσήμων και των χαρτών, θα έπρεπε το κόστος παραγωγής να ανέβει πολύ.
Κατά συνέπεια, περιόριζε σημαντικά τη δυνατότητα να το αναλάβει οποιοσδήποτε εκδότης, ειδικά σε μια περίοδο παρατεταμένης κρίσης για τον χώρο του βιβλίου στην Ελλάδα. Στάθηκα πραγματικά τυχερός που το Ίδρυμα Λασκαρίδη και ο επιμελητής της έκδοσης, ο ιστορικός Κωνσταντίνος Θανασάκης, έδειξαν απόλυτη εμπιστοσύνη στη δουλειά μου και εργάστηκαν χωρίς να λογαριάζουν χρόνο και κόπο μέχρι να φτάσουμε σε ένα άψογο αποτέλεσμα ως προς την παραγωγή του βιβλίου. Ελπίζω ότι και το περιεχόμενο να είναι αντάξιο της όψης του.
Στο πανεπιστήμιο έρχεσαι σε επαφή με πολλούς φοιτητές, νέα παιδιά. Σε τι ποσοστό αναζητούν κάτι παραπάνω από όσα προσφέρουν τα μαθήματα της σχολής;
Αυτό είναι ένα ζήτημα που με απασχολεί πολύ, όπως και πολλούς συναδέλφους μου. Οι φοιτητές και οι φοιτήτριές μας λαμβάνουν πολλά ερεθίσματα για σκέψη και περαιτέρω αναζήτηση μέσα από τα μαθήματα. Το ερώτημα είναι ότι αυτά πρέπει να τα αξιοποιήσουν και να αναζητήσουν νέους δρόμους και νέες απαντήσεις.
Αυτό είναι το νόημα της επιστήμης, συνεχώς να αμφιβάλλεις και να θέτεις νέα ερωτήματα. Να αποκτάς γνώσεις και επάνω σε αυτές να χτίζεις κάτι καινούργιο. Δυστυχώς, το πανεπιστήμιο οδηγείται ολοταχώς στην εξάρτησή του από τις απαιτήσεις της αγοράς.
Αποξενώνεται έτσι, σταδιακά, από τον καταστατικό σκοπό του, την παραγωγή, δηλαδή, νέας γνώσης και τη μεταλαμπάδευσή της στους φοιτητές του. Λίγοι, ίσως λιγότεροι από ένας στους δέκα, είναι αυτοί που δείχνουν στο στάδιο των σπουδών αντανακλαστικά αναζήτησης και διεύρυνσης των οριζόντων.
Ίσως πάντα έτσι να ήταν, αλλά έχω την εντύπωση ότι η δεκαετής οικονομική κρίση και τα τρία εξάμηνα σπουδών που σάρωσε η πανδημία εγκλώβισαν πολλούς φοιτητές και φοιτήτριες στην αγωνία της επαγγελματικής αποκατάστασης ή την αποχαυνωτική ραθυμία του εγκλεισμού.
Πάντως, για να είμαστε αισιόδοξοι, πολλά παιδιά συνεχίζουν να συμμετέχουν δυναμικά στα διαδικτυακά μαθήματα και τα σεμινάρια και μάλιστα με πάθος και ζωντάνια που δίνει ελπίδα σε όλους μας.
- Το βιβλίο “Σύνορα, κυριαρχία, γραμματόσημα. Οι μεταβολές του ελληνικού εδάφους 1830-1947” κυκλοφορεί σε καλαίσθητη και ιδιαίτερα προσεγμένη έκδοση από το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη (Αθήνα, 2021).
- Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το άρθρο είναι του Άγγελου Ζυμάρα.
Διαβάστε περισσότερες συνεντεύξεις στην αθηΝΕΑ:
Μωυσής Ελισάφ: Ο Δήμαρχος που Επιδιώκει να Αλλάξει το Ήθος της Τοπικής Αρχής
Η Χριστιάνα Βαρδάκου, το Slow Design και η Αξία του Χειροποίητου
