Ο κόσμος μας κάποιες φορές μοιάζει μουδιασμένος. Σαν να έχουμε υποστεί πολλές μικρές ναρκώσεις, σαν να μας επιβάλλουν επισκληρίδιο στη σκέψη, στο μυαλό, στη λογική. Η βία ξεχειλίζει και στρέφεται ενάντια σε αυτούς που δεν περιμένεις: στις γυναίκες, στα παιδιά, ακόμα και στα απροστάτευτα κατοικίδια. Σαν να έχουμε αποδεχτεί, λανθασμένα και παρανόμως, ότι η βία είναι “δικαίωμα” κάποιων εις βάρος κάποιων άλλων, αδύναμων και μη.
Έχετε ακούσει καυγάδες να “βράζουν” σε ντουβάρια πολυκατοικιών; Ζευγάρια να λογομαχούν για “ασήμαντη αφορμή”; Παιδιά να ουρλιάζουν για απλές καθημερινές διαδικασίες; Δυστυχώς, έχουμε ανεχτεί όλοι με τη σιωπή μας στυγερές δολοφονίες γυναικών δίπλα μας, στη γειτονιά μας, στη χώρα μας. Η Βάνα Παπακίτσου, μέλος του Ειδικού Επιστηµονικού Προσωπικού στον Τοµέα Γενικής Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστηµίου, αποπειράται στη νέα της μελέτη “Μορφές Βίας στις Συντροφικές Σχέσεις των Εφήβων” να εξηγήσει το φαινόμενο, να ιχνηλατήσει τα αίτιά του και να φωτίσει τα σκοτάδια που το γεννούν και το θρέφουν.
Τι γεννά τη βία στους ανθρώπους και στην οικογένεια;
Για να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε τη βία στην οικογένεια και στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις πρέπει να την εξετάσουμε πολύπλευρα. Αυτό σημαίνει ότι είναι ένα ζήτημα με πολλές παραμέτρους. Δε μπορούμε να μιλήσουμε για μεμονωμένους παράγοντες που προκαλούν τη βία, αλλά μάλλον ο συνδυασμός πολλών παραγόντων, όπως ατομικοί, κοινωνικοί, ψυχολογικοί, ψυχοπαθολογικοί και άλλοι, μπορεί να ευθύνονται για την εμφάνιση της βίας στην οικογένεια ή στις διαπροσωπικές σχέσεις και είναι αυτοί που μπορεί να αποτελούν τις ρίζες του προβλήματος. Κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζεται εξατομικευμένα, παρ’ όλα αυτά ο συνδυασμός παραγόντων είναι τις περισσότερες φορές η απάντηση στο ερώτημα αυτό.
Τι γεννά τη βία στους εφήβους;
Ομοίως και για την εμφάνιση της βίας στους εφήβους υπάρχουν πολλοί αιτιολογικοί παράγοντες. Παράλληλα προς τους ατομικούς παράγοντες, οι οποίοι εξετάζονται τις περισσότερες φορές ως καθοριστικοί, μεταξύ άλλων η επιθετικότητα ή η αντικοινωνική συμπεριφορά, έχουν προταθεί και κάποιοι κοινωνιο-ψυχολογικοί παράγοντες.
Η δομή της οικογένειας είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που έχει συσχετιστεί με την εκδήλωση μορφών βίαιης συμπεριφοράς στην εφηβική ηλικία. Στο πλαίσιο αυτό, η έκθεση του παιδιού σε εικόνες βίας που προέρχονται από το οικογενειακό περιβάλλον, ο αλκοολισμός ή διάφοροι εθισμοί των γονιών, η παραμέληση των παιδιών, η κακή σχέση ανάμεσα σε γονείς και παιδιά και η σκληρή στάση των γονιών απέναντι στα παιδιά τους έχει συνδεθεί με την εμφάνιση παραβατικής συμπεριφοράς των εφήβων γενικά, αλλά και πιο συγκεκριμένα με την εμφάνιση βίας στις διαπροσωπικές σχέσεις.
Στον αντίποδα, η θετική εμπλοκή των γονιών και η στοργή τους έχουν συνδεθεί με χαμηλή επιθετικότητα και παραβατικότητα. Παράλληλα, η ανάπτυξη της τεχνολογίας, το διαδίκτυο, τα κινητά τηλέφωνα, οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης έχουν δημιουργήσει ένα νέο περιβάλλον για την κοινωνική αλληλεπίδραση των εφήβων, όμως ο συσχετισμός της χρήσης της τεχνολογίας από τους εφήβους με τη διάπραξη διαφόρων μορφών επιθετικότητας φαίνεται να είναι υψηλός.
Πώς αναπαράγεται η ανοχή στη βία, πώς μεταφέρεται από την οικογένεια στις συντροφικές σχέσεις;
Μελέτες ετών πάνω στο ζήτημα της βίας και της κακοποίησης συσχετίζουν άμεσα το κακοποιητικό οικογενειακό περιβάλλον με την εμφάνιση μορφών βίας στα παιδιά κατά την εφηβική ή ενήλικη ζωή τους. Είναι γεγονός ότι η προσωπική εμπειρία ή και η μαρτυρία ενδοοικογενειακής βίας στα μέλη της οικογένειας μπορεί να αυξήσει τις πιθανότητες άσκησης και αποδοχής της βίας στη ζωή του ατόμου. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι το τραύμα της έκθεσης σε περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, η ανοχή στη βία καθώς και η σκληρότητα των γονιών, η απόρριψη, η συναισθηματική ψυχρότητα επηρεάζουν την εκδήλωση μορφών βίαιης συμπεριφοράς στις συντροφικές σχέσεις των εφήβων από τη μια πλευρά ή της θυματοποίησής τους από την άλλη.
Είναι η βία απότοκο της διάθεσης για εξουσία ή της ανασφάλειας;
Για να μιλήσουμε για τους παράγοντες που προκαλούν τη βία θα πρέπει να εξετάσουμε τη δομή κάθε κοινωνίας, το υπόβαθρό της, τις αξίες και τη θέση των φύλων σε αυτή. Για παράδειγμα, σε πατριαρχικές κοινωνίες ή βαθιά συντηρητικές ως προς τον ρόλο της γυναίκας σίγουρα η διάθεση εξουσίας και ελέγχου από την πλευρά των ανδρών είναι απόλυτη. Ως εκ τούτου στη δομή μιας τέτοιας κοινωνίας είναι σίγουρο ότι θα αναμένουμε συμπεριφορές καταπίεσης, υποτίμησης, απόλυτου ελέγχου και κυριαρχίας και κακοποιητικές συμπεριφορές σε αρκετές περιπτώσεις προς την πλευρά των κοριτσιών και των γυναικών. Και βέβαια αυτό ισχύει και σε ατομικό επίπεδο, όσοι άνδρες έχουν μεγαλώσει με αυτά τα πρότυπα εξουσίας είναι πιθανό να λειτουργήσουν κακοποιητικά στο πλαίσιο των διαπροσωπικών τους σχέσεων.
Από την άλλη πλευρά, η προσωπική ανασφάλεια ενός συντρόφου ως ένα ατομικό χαρακτηριστικό μπορεί να επηρεάζει τη συντροφική σχέση και να προκαλεί συγκρούσεις στην επικοινωνία, όμως από μόνο του δεν μπορεί να αποτελεί παράγοντα άσκησης βίας. Παρ’ όλα αυτά η ανασφάλεια συνδέεται συχνά με την άσκηση ψυχολογικής βίας.
Η δομή της οικογένειας είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που έχει συσχετιστεί με την εκδήλωση μορφών βίαιης συμπεριφοράς στην εφηβική ηλικία.
Πώς εκπαιδεύουμε τα παιδιά μας να μην ανέχονται τη βία, να την αναφέρουν και να την αντιμετωπίζουν;
Η εκπαίδευση είναι μια πολύπλοκη και χρόνια διαδικασία που πρέπει να ξεκινάει από την παιδική ηλικία. Στη διαδικασία αυτή είναι σημαντικό να εμπλέκεται η οικογένεια, το σχολείο και η πολιτεία. Σε επίπεδο οικογένειας, ο ρόλος των γονιών είναι καθοριστικός στη διαμόρφωση της στάσης και της αντίδρασης των παιδιών σε αυτές τις καταστάσεις. Οι γονείς λειτουργούν ως πρότυπο συμπεριφοράς για τα παιδιά και επηρεάζουν την ανάπτυξή τους με τρόπο θετικό ή αρνητικό. Οι έννοιες του σεβασμού, της ισότητας, της αποδοχής του άλλου και της επικοινωνίας στο ζήτημα της επίλυσης των συγκρούσεων είναι καθοριστικές. Καθοριστική είναι και η επικοινωνία γονιών-παιδιών –κάτι το οποίο χτίζεται από την παιδική ηλικία– ώστε να δημιουργηθεί σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ τους και τα παιδιά να μη φοβούνται να μιλήσουν ή να τους αποκαλύψουν οτιδήποτε τους συμβαίνει.
Και η πολιτεία, τι πρέπει να κάνει;
Σε θεσμικό επίπεδο, το εκπαιδευτικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένων των σχολείων, των συλλόγων των εκπαιδευτικών και των αρμόδιων υπουργείων, μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην εκμάθηση της έννοιας της βίας και της αντιμετώπισής της, στη σημασία της ισότητας, της αλληλεγγύης, του σεβασμού της διαφορετικότητας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων γενικότερα, όπως επίσης και στην πρόληψη της βίας. Το σχολείο αποτελεί κεντρικό στοιχείο της ζωής των παιδιών και των εφήβων και ένα από τα κύρια πλαίσια μέσα στα οποία πραγματοποιείται η έμφυλη κοινωνικοποίησή τους, αλλά και εκείνο όπου διαμορφώνονται και ενισχύονται οι στάσεις τους απέναντι στον εαυτό και στους άλλους. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της εφηβείας, τα νεαρά άτομα αρχίζουν να διαμορφώνουν τις αξίες τους και τις προσδοκίες τους αναφορικά με τις συντροφικές τους σχέσεις.
Σε επίπεδο δράσεων, η πρωτογενής πρόληψη είναι καθοριστική και πρέπει να περιλαμβάνει τη λήψη οποιουδήποτε μέτρου για την προστασία κάθε ατόμου από πιθανή εμπειρία κακοποίησης, καθώς οποιοδήποτε άτομο αποτελεί εν δυνάμει θύμα, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι πιθανότητες βίωσης εμπειριών κακοποίησης. Στον τομέα της πρωτογενούς πρόληψης έχουν δοκιμαστεί µε επιτυχία προγράμματα µε βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους. Είναι απαραίτητη η ύπαρξη των προγραμμάτων αυτών κυρίως στις σχολικές μονάδες, έτσι ώστε τα παιδιά (μελλοντικοί θύτες ή θύματα) να μάθουν από μικρή ηλικία να αναγνωρίζουν τη συντροφική βία, τα σημάδια της και τρόπους αντίδρασης σε αυτή.
Πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα περιστατικά που έρχονται στο φως της δημοσιότητας είναι πολύ λίγα σε σχέση με την πραγματική εικόνα του φαινομένου, καθώς ο φόβος των θυμάτων είναι ισχυρός και αποτρεπτικός ως προς την καταγγελία τους.
Οι Έλληνες είμαστε βίαιοι στις σχέσεις μας;
Χωρίς τη διάθεση γενίκευσης, αυτό το οποίο μπορούμε να πούμε με σιγουριά είναι ότι η βία υπάρχει σε πολλές σχέσεις στην ελληνική πραγματικότητα. Δεν το πληροφορούμαστε από τα μέσα επικοινωνίας, αλλά τα εμπειρικά δεδομένα το αποτυπώνουν ξεκάθαρα. Οι μορφές της βίας σε κάθε περίπτωση διαφοροποιούνται. Επίσης διαφοροποιούνται και οι μορφές ανάλογα με την ηλικία των ατόμων. Όμως το γεγονός ότι σε μια σχέση μπορεί να υπάρχει λεκτική ή ψυχολογική βία δεν σημαίνει ότι είναι αμελητέα ή ότι έχει λιγότερες συνέπειες για το θύμα.
Επίσης σημαντικά ποσοστά καταγράφονται στις περιπτώσεις παιδικής κακοποίησης και σε περιστατικά σχολικής βίας. Τα περιστατικά βίας που καταγράφονται, όμως, είναι αυτά που καταγγέλλονται στις δημόσιες αρχές. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα περιστατικά που έρχονται στο φως της δημοσιότητας είναι πολύ λίγα σε σχέση με την πραγματική εικόνα του φαινομένου, καθώς ο φόβος των θυμάτων είναι ισχυρός και αποτρεπτικός ως προς την καταγγελία τους. Ο “σκοτεινός αριθμός” του εγκληματικού αυτού φαινομένου, η αθέατη εγκληματικότητα, είναι αρκετά μεγαλύτερος και διαρκώς αυξανόμενος, βάσει των τελευταίων ερευνητικών δεδομένων από εθνική και διεθνή σκοπιά.
Η βία έχει φύλο;
Η διάσταση του φύλου δεν μπορεί να απουσιάζει από την αναφορά των περιστατικών, ούτε από τις συζητήσεις, τις έρευνες και τις αναλύσεις που καθορίζουν πολιτικές πρόληψης και αντιμετώπισης της βίας. Στην αντίληψη των περισσότερων ατόμων επικρατεί η άποψη ότι οι γυναίκες είναι συνήθως θύματα της βίας. Η έμφυλη βία επηρεάζει τόσο τις γυναίκες όσο και τους άνδρες, αλλά πράγματι πλήττει δυσανάλογα τις γυναίκες και τα κορίτσια, συχνά αντανακλώντας την υποδεέστερη θέση τους στην κοινωνία. Αυτό δεν σημαίνει πως και οι άνδρες δεν μπορούν να υπάρξουν θύματα στις συντροφικές τους σχέσεις. Δεδομένα από τηλεφωνικές γραμμές υποστήριξης και έρευνες επί του θέματος αναφέρουν ότι και οι άνδρες γίνονται συχνά θύματα λεκτικής ή ψυχολογικής βίας στις σχέσεις τους. Επίσης, ομάδες ατόμων με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό είναι πιθανό να επηρεάζονται δυσανάλογα από την έμφυλη βία και να είναι θύματα στις σχέσεις τους.
Είναι το bullying μια κραυγή αδυναμίας και κοινωνικής δυσλειτουργίας;
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού (bullying) αποτελεί ένα σύγχρονο πρόβλημα των κοινωνιών, που αδιαμφισβήτητα επηρεάζει την ομαλή ανάπτυξη και εξέλιξη ενός παιδιού ή εφήβου. Είναι ένα κοινωνικό πολιτισμικό φαινόμενο, ως αποτέλεσμα της ύπαρξης κοινωνικών ομάδων με διαφορετικά επίπεδα δύναμης και κύρους. Εστιάζεται κυρίως στις διαφορές πολιτισμικού περιεχομένου, όπως είναι το φύλο, η φυλή, η εθνικότητα, η κοινωνική τάξη, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως οι αξίες της ισότητας, του σεβασμού, της αλληλεγγύης και της αποδοχής της διαφορετικότητας δεν υπάρχουν στις αντιλήψεις των παιδιών που είναι οι θύτες αυτών των μορφών εκφοβισμού, ως εκ τούτου απουσιάζουν και από το οικογενειακό τους περιβάλλον.
Παράλληλα, είναι τα παιδιά που μελλοντικά έχουν περισσότερες πιθανότητες να ασκήσουν βία στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, καθώς με αυτό τον τρόπο έχουν μάθει να επιλύουν τις διαφορές και τις συγκρούσεις τους. Θα έλεγα ότι είναι ένα φαινόμενο, μια πραγματικότητα που θα πρέπει να κινητοποιεί τους αρμόδιους φορείς και την κοινωνία για εκπαίδευση, ενημέρωση και ευαισθητοποίηση με σκοπό την αντιμετώπισή του και την πρόληψη μελλοντικών μορφών βίας.
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού (bullying) αποτελεί ένα σύγχρονο πρόβλημα των κοινωνιών, που αδιαμφισβήτητα επηρεάζει την ομαλή ανάπτυξη και εξέλιξη ενός παιδιού ή εφήβου.
Μπορεί ένας γονέας με καλή πρόθεση να ασκεί ψυχολογική βία στα παιδιά και στην/στον σύντροφό του;
Η αγάπη, το ενδιαφέρον και η φροντίδα προς τα παιδιά πρέπει να εκφράζεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Παρ’ όλα αυτά έχει παρατηρηθεί ότι γονείς που δεν έχουν κακή πρόθεση απαραίτητα, λειτουργούν υπερπροστατευτικά, με αγχώδη τρόπο ή ανασφάλεια απέναντι στα παιδιά τους. Οι γονείς αυτοί ασκούν ακούσια πολλές φορές ψυχολογική βία, με τη μορφή καταπίεσης, υπερβολικού ελέγχου, υπερπροστασίας ή αυστηρής κατεύθυνσης, καταστέλλοντας την ελευθερία της έκφρασης και του αυθορμητισμού στα παιδιά τους. Η σκληρή κριτική συνδέεται με την ψυχολογική βία στα παιδιά και πρέπει να αποφεύγεται. Η επιβράβευση των θετικών στοιχείων του παιδιού, η αναγνώριση των δυνατών σημείων και των αξιών που έχει θα το βοηθήσουν να αναπτύξει την προσωπικότητα και την αυτοεκτίμησή του.
Ομοίως σε επίπεδο συντροφικής σχέσης, η ανασφάλεια, η έλλειψη εμπιστοσύνης ή αυτοεκτίμησης ενός συντρόφου και ο υπερβολικός έλεγχος μπορεί να οδηγήσουν στην άσκηση ψυχολογικής βίας, αν και μπορεί να ερμηνεύονται ως ένδειξη “υπερβολικής αγάπης” από τον θύτη προς το θύμα.
***
Όλα ξεκινάνε… από την αρχή τελικά. Τίποτα δεν είναι κατ’ ανάγκην αυθύπαρκτο, επωάζεται και κυοφορείται με διαδικασίες ορατές και λιγότερο ορατές. Άρα τη βία που δεν βλέπουμε ίσως δικαιολογούμαστε να μην την καταγγέλλουμε. Δεν δικαιούμαστε όμως να μεταβιβάζουμε ανασφάλειες, αγωνίες και κυριαρχικές συμπεριφορές στους/στις συντρόφους μας, στα παιδιά μας, στους αδύναμους γονείς μας και στα κατοικίδιά μας. Αν υπάρχει βία σε ένα οικογενειακό περιβάλλον χωρίς παιδεία και αξίες, οι εγκληματικές συμμορίες με πολιτικό προσωπείο, ο θρησκευτικός φανατισμός και η παρεκκλίνουσα, αντικοινωνική συμπεριφορά είναι μάλλον δεδομένα. Αν, δε, “παντρευτεί” και με τη φτώχεια και την κατάργηση του δικαιώματος στο όνειρο, τότε η κοινωνία διαλύεται και ο κοινωνικός ιστός κουρελιάζεται. Η ευθύνη ανήκει σε όλους μας.
Δείτε ακόμη στην αθηΝΕΑ:
Έμφυλη Βία: Η Αλήθεια Είναι Πάντοτε Επίκαιρη και Αναγκαία
