Πέρυσι προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες “Ο Ιρλανδός” (“The Irishman”). Η πανέμορφη ταινία, σε σκηνοθεσία του Martin Scorsese, έχει ως θέμα της την προδοσία και την ενοχή, την πτώση και την ιδιωτική ζωή ενός (μάλλον τραγικού προσώπου) gangster, που δεν διεκδίκησε τίποτα πέρα από την εξασφάλιση της προστασίας του ιδίου και της οικογένειάς του, εκτελώντας διαταγές με μεγάλο κόστος.
Με πλαίσιο το παρασκήνιο γεγονότων της αμερικανικής ιστορίας και τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Μαφίας σε αυτήν, η ταινία σκιαγραφεί τους χαρακτήρες της, πάντα σε κόντρα και αντίθεση με γνωστά φαινόμενα, πάντα με την οπτική ενός πανόπτη σκηνοθέτη, που μας αναπαριστά την κρυφή ζωή, την “αληθινή” ιστορία πίσω από την βιτρίνα των δημόσια παρατηρήσιμων γεγονότων, με πρίσμα τη ζωή ενός ανθρώπου που τον μαθαίνουμε τόσο νέο, ως και στα βαθιά του γεράματα. Τόσο ιδιωτική, που ο Scorsese αφιερώνει αρκετά λεπτά στις στενές σχέσεις του πρωταγωνιστή μας, με σκηνές ακόμα και από τις κυριακάτικες βόλτες, το παρελθόν του και φιλικές βραδινές συζητήσεις πριν το ύπνο με τις σατέν του πιζάμες, χρώματος γκρι.
Ο εύστοχος, σχετικά αργός, ρυθμός, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, το σπάσιμο του τέταρτου τοίχου (στη σκηνή του διαλόγου), τα πλάνα από τη ματιά του (αρκετά παρασκηνιακού, αφού είναι και το θέμα) πρωταγωνιστή (σκηνή στο αεροπλάνο) και η αφήγηση των σκέψεών του, μας κάνει μέρος της ζωής του Ιρλανδού, σε σημείο που φανταζόμαστε τις σκέψεις και τις τύψεις του, ενώ συγκινούμαστε όταν τον βλέπουμε να νοσταλγεί πρόσωπα από παλιές φωτογραφίες. Η ενασχόληση και η παρουσίαση φυσικά (συνήθως αντιθετικά) της δημόσια παρατηρήσιμης συμπεριφοράς με την ιδιωτικά παρατηρήσιμη, είναι εν γένει κάτι που έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον τόσο της επιστήμης, όσο και της τέχνης.
Είναι εύκολο να παρατηρήσουμε έναν ηθοποιό να παίζει το ρόλο του, αλλά δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε τη σκέψη του όταν λέει τις ατάκες του.
Ήδη από την κοινωνιολογία έχει γίνει η διάκριση σε μικροπτυχές του κοινωνικού συστήματος και μακροκοινωνικές δομές, (μικροκοινωνιολογία-μακροκοινωνιολογία), αλλά και ζητημάτων σχετικότητας και αντικειμενικότητας (με τα ανάλογα ρεύματα). Αντίστοιχα, στη κοινωνική ψυχολογία, συναντούμε τα 4 επίπεδα κοινωνιοψυχολογικής ανάλυσης της πραγματικότητας: ενδοατομικό, διατομικό, διομαδικό και ιδεολογικό επίπεδο. Αλλά, και γενικότερα στην ψυχολογία: γνωστική, κλινική, Gestalt “το όλον είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του” υφίσταται διάκριση και μελέτη της ατομικής και ομαδικής συμπεριφοράς, της ιδιωτικά παρατηρήσιμης και της δημόσια παρατηρήσιμης.
Για να ακριβολογούμε, η δημόσια παρατηρήσιμη συμπεριφορά αποτελεί οποιαδήποτε συμπεριφορά της οποίας η εκδήλωση μπορεί να παρατηρηθεί από δυο (τουλάχιστον) παρατηρητές. Αναλόγως, η ιδιωτικά παρατηρήσιμη συμπεριφορά μπορεί να παρατηρηθεί μόνο από το ίδιο το άτομο που συμπεριφέρεται.
Συμπεριφορές όπως για παράδειγμα η σκέψη, η μνήμη, η αντίληψη, η προσοχή τα όνειρα, η φαντασία και τα συναισθήματα είναι ιδιωτικά παρατηρήσιμες και συνήθως επικοινωνούνται ως κρυφές, ατομικές, ιδιαίτερες. Ας σκεφτούμε τον Bruce Springsteen και το Secret Garden (1995) “she will let you in her house, she will let you in her car, but there is a secret garden she hides”! Όντως η δημόσια συμπεριφορά είναι πιο εύκολα παρατηρήσιμη. Είναι εύκολο να παρατηρήσουμε έναν ηθοποιό να παίζει το ρόλο του, αλλά δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε τη σκέψη του όταν λέει τις ατάκες του.
Ωστόσο, για μια πρακτικά ωφέλιμη ερμηνεία, χρειάζεται να μελετήσουμε ακόμα και τις περιβαλλοντικές συνθήκες που προξένησαν (ή όχι) μια συμπεριφορά στο παρελθόν του ατόμου, είτε αυτές είναι εντός, είτε εκτός των ορίων του δέρματος του ατόμου, καθώς είναι το ίδιο καθοριστικές, υπαρκτές και αναγκαίες (στο “αναγκαίες” θα συμφωνούσε και ο Frank Sinatra/ ή (πρώτη) η Virginia Bruce, I’ve Got you Under my Skin (1936) . Πώς όμως μπορούμε να μελετήσουμε τέτοια ιδιωτικά φαινόμενα από τη στιγμή που δεν είναι ορατά;
Η επιστημονική ερμηνεία (που μπορεί να δοκιμαστεί σε ανάλογες συνθήκες και είναι συνεπής με γνωστές επιδράσεις φυσικών γεγονότων με τη συστηματική απομόνωση των αιτιωδών σχέσεων) βασίζεται στην υπόθεση της ομοιομορφίας. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, τα φυσικά φαινόμενα λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο όταν μπορούμε να τα παρατηρήσουμε, αλλά και όταν δεν μπορούμε. Με λίγα λόγια, αν οι αρχές καθορισμού της συμπεριφοράς που φαίνεται να είναι ωφέλιμες για την ερμηνεία των δημόσια παρατηρήσιμων συμπεριφορών επαρκούν, είναι κοινές, είναι ακριβείς και διαψεύσιμες, τότε οι ίδιες αρχές καθορισμού συμπεριφοράς θα μπορούσαν να αποδοθούν και για τις ιδιωτικά παρατηρήσιμες συμπεριφορές.
Όπως αναφέρθηκε, αν και η ερμηνεία για ιδιωτικές ή δημόσιες συμπεριφορές μπορεί να είναι κοινή, με βάση το εκτεταμένο ιστορικό αλληλεπίδρασης της συμπεριφοράς με στοιχεία που την περιβάλλουν, συνηθίζεται να δίνεται έμφαση στην αντίθεση και μη συμβατότητα των δυο μορφών. Ας σκεφτούμε για παράδειγμα πώς αποτυπώνεται στην (αναμενόμενη) σειρά ταινιών Star Wars, ο ρόλος του αδίστακτου υπερκακού αντιήρωα Darth Vader. Έξω βλέπουμε ένα σκοτεινό και μαύρο robot, έναν άρχοντα του σκότους, που όμως μέσα του κρύβει έναν πληγωμένο, μη αρτιμελή άνθρωπο, ο οποίος μάλιστα είναι και πρώην Jedi, δηλαδή υπηρέτης ενός πολύ ευγενούς σκοπού.
Αντίστοιχα, στο παιδικό παραμύθι, “Η πεντάμορφη και το Τέρας”. Οι δύο φαινομενικά αταίριαστοι ήρωες ερωτεύονται, καθώς αυτός “μέσα του”, είναι ένας όμορφος χαρακτήρας που καμία σχέση δεν έχει με τον αντίζηλο του Gaston, ο οποίος είναι ναι μεν όμορφος εξωτερικά, αλλά ένα “τέρας” πραγματικά. Τέλος, ο John Coffey, ο τρομαχτικά γιγαντόσωμος και φαινομενικά σκληρός πρωταγωνιστής της ταινίας “Green Mile” (“Το Πράσινο Μίλι”, 1999) εμπνευσμένος από τον αντίστοιχο Lennie Small του βιβλίου “Of Mice and Men” – “Άνθρωποι και Ποντίκια”, 1937), κρύβει έναν πολύ εσωστρεφή, εγκρατή και αξιοπρεπή, γλυκύτατο και μεγαλόκαρδο χαρακτήρα, εκ διαμέτρου αντίθετο με αυτόν από το “American Psycho” (2000).
Έχει, φυσικά, ενδιαφέρον η αποτύπωση της συμπεριφοράς κατά τέτοιον αντιθετικό τρόπο, με φινάλε πάντα την απόδειξη του αντιθέτου. Ανάλογο ενδιαφέρον έχει παρουσιάσει και η προσπάθεια ελέγχου της ιδιωτικά παρατηρήσιμης συμπεριφοράς, είτε στην επιστήμη, είτε στη τέχνη φυσικά. Ας θυμηθούμε μερικά παραδείγματα από τις ταινίες: “A Clockwork Orange” (1971), “Dead Poets Society” (1989), “The Truman Show” (1998), “The Matrix” (1999), “Being John Malkovich” (1999), “Fight Club” (1999), “The Secret Life of Walter Mitty” (2013), “Birdman” (2014), ή την εξαιρετική “Inside Out” (“Τα Μυαλά που Κουβαλάς”, 2015).
Στις παραπάνω ταινίες, το θέμα είναι η προσπάθεια να ελέγχουμε ή να ρυθμίσουμε με κάποιον τρόπο είτε τα συναισθήματα, είτε τις σκέψεις, είτε τη φαντασία τη δική μας ή των άλλων. Στο “The Truman Show” ιδιαίτερα, αξίζει να σχολιαστεί η ατάκα του Truman Burbank στον πανόπτη Christof, “you never had a camera in my head”, η φράση κλειδί για τη διάκριση των δυο ειδών συμπεριφοράς, αλλά και την πιο επαρκή αιτιολόγηση για τη φαινομενικά απρόσμενα δυναμική του στάση στην πλοκή, να ξεφύγει από το μεταμοντέρνο σπήλαιο στο οποίο έζησε κυριολεκτικά όλη τη ζωή του.
Η ιδιωτικά παρατηρήσιμη συμπεριφορά μπορεί να είναι σχετικά δυσκολότερο να ερμηνευθεί ή να υποστεί έλεγχο σε πειραματικές ή και μη πειραματικές διαδικασίες, είναι ωστόσο αντίστοιχα σημαντική με τις δημόσια παρατηρήσιμες συμπεριφορές για την εξήγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Εδώ ας σκεφτούμε τα λόγια του ευαίσθητου, μεγαλοφυούς και φυσικά διαχρονικού Leonard Cohen, στο “In My Secret Life” όπου μας παρουσιάζει έναν άνθρωπο που προσπαθεί να κάνει όσα χρειάζεται για να είναι αποδεκτός από τη δημόσια σφαίρα -“I bite my lips and I buy what I’m told from the latest hit, to the wisdom of old”- αλλά δεν καταφέρνει να ενταχθεί και να μη νιώσει μόνος (“I am always alone”). Ωστόσο, στην ιδιωτική του ζωή, γνωρίζει ποια είναι η αλήθεια, τι σωστό και τι λάθος – “I die for the truth in my secret life”. Καταλήγει με τη φράση “it’s crowded and cold”, που μας αφήνει με διττό νόημα. Είναι το πλήθος και το ψύχος που τον ωθούν στην ιδιωτική του μοναξιά, είναι το πλήθος έξω και το κρύο μέσα; Ή μήπως είναι μια πάσα για τον ακροατή που και ο ίδιος, όπως όλοι (“crowded”) νιώθει μοναξιά και ψύχος στην ιδιωτική του ζωή; Όπως και να’ χει “the dealer may want you thinking that it’s either black or white, thank God it’s not that simple, in my secret life”.
