Συμπληρώνονται φέτος 20 χρόνια από το φευγιό ενός ξεχωριστού ερευνητή και μελετητή του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Ο Ηλίας Πετρόπουλος θέλησε να χορτάσει με λέξεις την ανάγκη του για μάθηση και καταγραφή των κοινωνικών φαινομένων που βίωνε ή παρατηρούσε και η επιστημονική κοινότητα απαξίωνε να ασχοληθεί. Και τα κατάφερε!
Γεννήθηκε τον Ιούνιο του 1928 στην Αθήνα, αλλά έζησε για αρκετά χρόνια στη Θεσσαλονίκη. Επιβίωσε στην Κατοχή και είδε, νεαρός, το ξεκλήρισμα της εβραϊκής κοινότητας. Δεν ολοκλήρωσε ποτέ τις σπουδές στη Νομική, ενώ προσέγγισε τον τουρκικό πολιτισμό με σπουδές στο Παρίσι, όπου και εγκαταστάθηκε το 1975.
Δεινός ερευνητής, μελετητής του περιθωρίου, ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας, με μεγάλη αγάπη για τα σκίτσα, αλλά και φωτογράφος. Καθότι ερασιτέχνης, δεν φοβήθηκε να καταγράψει λαογραφικά στοιχεία που η επιστημονική κοινότητα περιφρονούσε, παρά τη σπουδαία δουλειά του Νικόλαου Πολίτη που είχε βάλει τις βάσεις της λαογραφίας.
Ο Πετρόπουλος αποκαλούσε όλη αυτή την ιστορία της καθημερινότητας «λαογραφία του άστεως». Εγώ, με όλο το θάρρος, θα αποκαλέσω τον ίδιο «Μπουκόφσκι της λαογραφίας». Βγήκε στον δρόμο, χλεύασε τους πανεπιστημιακούς σε κάθε ευκαιρία και με μεράκι, αφοσίωση και οργανωτικότητα κατέγραψε, ανέλυσε και διέσωσε τεκμήρια για τους αλήτες, τους ρεμπέτες, τις πόρνες, τους ομοφυλόφιλους, τους φυλακισμένους. Στα έργα του δεν δίσταζε να γράφει την προσωπική του άποψη, παρά το ότι, ουσιαστικά, ήταν κανονικότατες επιστημονικές μελέτες.
Οι απόψεις του ήταν αιρετικές για την εποχή τους, κάτι που αποτυπωνόταν τόσο στα βιβλία του όσο και στα άρθρα του σε περιοδικά και εφημερίδες. Το 1968, εν μέσω δικτατορίας, εκδίδει τα «Ρεμπέτικα Τραγούδια» και το 1971 τα «Καλιαρντά», με τον πρόλογο του βιβλίου να κατακεραυνώνει το καθεστώς αλλά και τον μικροαστισμό της εποχής που ανεχόταν τη χούντα. Το 1972, το ποίημα «Σώμα», σε συνδυασμό με τα προαναφερόμενα βιβλία, θα γίνει η αφορμή για απανωτές διώξεις, που θα τον στείλουν στη φυλακή. Το «θράσος» του Πετρόπουλου ήταν απίστευτο, καθώς την ίδια χρονιά θα καταφέρει να βγάλει ταυτότητα με τη λέξη «άθεος» στο θρήσκευμα…
Όπως όμως περιγράφει ο ίδιος, η φυλακή και το διαζύγιο που πήρε από την πρώτη σύζυγό του του χάρισαν την ελευθερία του. Μέσα στη φυλακή θα βρει πεδίο λαμπρό για νέες μελέτες… εκ των έσω.
Ο Πετρόπουλος έριξε μαύρη πέτρα στην Ελλάδα, την ίδια στιγμή που δεν έπαψε να τη μελετάει. Το 1979 κυκλοφόρησε «Το Εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη», που δεν ήταν ακριβώς ένα manual, αλλά μια τρομερή μελέτη για τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρά ο υπόκοσμος με την εξουσία. Αυτό προκάλεσε κατασχέσεις και νομικούς μπελάδες για τον εκδότη της Νεφέλης, Γιάννη Δουβίτσα.
Στο Παρίσι, μαζί με τη Μαίρη Κουκουλέ, θα βρει την ησυχία που χρειαζόταν και μαζί ένα τεράστιο αρχείο να του παρέχει συνεχώς υλικό.
Προσωπικά έχω αγαπήσει τα βιβλία «Ο Τούρκικος Καφές εν Ελλάδι», «Ο Κουραδοκόφτης», «Η Εθνική μας Φασουλάδα» «Πτώματα, Πτώματα, Πτώματα» και «Ρεμπετολογία». Τα περισσότερα με ένα μίνιμαλ εξώφυλλο, μονόχρωμο, με τον τίτλο στη μέση. Η ανάλυση του Πετρόπουλου πάντα απολαυστική. Δεν ξέρεις πότε θα ξεσπαθώσει εναντίον όσων τον ενοχλούν, δεν ξέρεις πού θα γίνει ειρωνικός, γκρινιάρης, δεικτικός. Τα στοιχεία του, όμως, έχουν μαζευτεί με επιστημονική ακρίβεια και δεν θα βρεις πουθενά «πασαλείμματα». Αγαπημένα και τα σκίτσα του ή τα κολάζ του, που δίνουν εικόνα σε όσα γράφει.
Λάτρεψε και μελέτησε τις λεπτομέρειες. Την τραγιάσκα, τις καρέκλες, τα παράθυρα, τις πόρτες και τους τάφους. Δεν δίστασε να αναλύσει το σύμπαν του ερωτισμού, ακόμα και τα άχαρα σημεία του, όπως τα προφυλακτικά (συγγνωμη, Ηλία, τις «καπότες», όπως έγραφες εσύ). Τους ανθρώπους που προσέχουν τις λεπτομέρειες που προσπερνούν οι άλλοι τους αγαπάμε λίγο περισσότερο!
Παράλληλα, επιτέθηκε σε πολλά ιστορικά πρόσωπα, με κάποια δόση υπερβολής και αλαζονείας. Στο στόχαστρό του βρέθηκαν πολιτικοί, καλλιτέχνες, ποιητές. Να αναφέρουμε τη Μελίνα Μερκούρη, τον Άρη Βελουχιώτη, τον Διονύσιο Σολωμό, τους πολιτικούς της μεταπολίτευσης και άλλους.
Στις 3 Σεπτεμβρίου 2003 πέθανε στο Παρίσι και δεν είχε «μια κηδεία σαν των πολλών ανθρώπων τις κηδείες». Στην τελετή, ακούστηκε συνοδεία μπουζουκιού το «Ένας Αλήτης Πέθανε», η σορός του αποτεφρώθηκε και οι στάχτες πετάχτηκαν σε έναν υπόνομο του Παρισιού.
Σας προτείνω ανεπιφύλακτα το ντοκιμαντέρ «Ένας Κόσμος Υπόγειος» για τη ζωή του. Κρατάω τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο προσέγγιζε τις τραβεστί για να εκμαιεύσει λέξεις για τα «καλιαρντά», αλλά και την «εξήγηση» που έκανε στον Νίκο Κοεμτζή στο κελί τους, όταν ο τελευταίος τον θεώρησε «καρφί» της διοίκησης των φυλακών.
Βιβλιογραφία:
Λαογραφικά
(1968) Ρεμπέτικα Τραγούδια (Αθήνα. Β′ έκδοση: Κέδρος, 1972) | (1975) Της Φυλακής (Αθήνα, Πλειάς. Β′ έκδοση: Νεφέλη, 1980)
(1976) Album Τurc (Παρίσι: Moments) | (1976) La Voiture Grecque (Παρίσι: Moments)
(1976) Le kiosque Grec (Παρίσι: Moments) | (1976) Cages à Oiseaux en Grèce (Παρίσι: Moments)
(1979) Υπόκοσμος και Καραγκιόζης (Αθήνα: Γράμματα) | (1979) Ψειρολογία (Αθήνα: Γράμματα)
(1979) Ο Tούρκικος Καφές εν Ελλάδι (Αθήνα: Γράμματα) | (1980) Το Μπουρδέλο (Αθήνα: Γράμματα)
(1984) Τα Μικρά Ρεμπέτικα (Β′ έκδοση: Κέδρος. Επανέκδοση: Νεφέλη, 1990) | (1984) Τα Σίδερα. Η Λάσπη. Τα Μπαστούνια (Αθήνα: Νεφέλη)
(1984) Ιστορία της Καπότας (Αθήνα: Νεφέλη) | (1987) Το Άγιο Χασισάκι (Αθήνα: Νεφέλη)
(1988) Καρέκλες και Σκαμνιά (Αθήνα: Νεφέλη) | (1990) Ρεμπετολογία (Αθήνα: Κέδρος)
(1990) Ο Μύσταξ (Αθήνα: Νεφέλη) | (1993) Η Εθνική Φασουλάδα (Αθήνα: Νεφέλη)
(1994) Το Ταντούρι και το Μαγκάλι (Αθήνα: Νεφέλη) | (2001) Καπανταήδες και Μαχαιροβγάλτες (Αθήνα: Νεφέλη)
Γλωσσολογικά, ονοματολογικά
(1968) Γλωσσάριο των Ρεμπέτηδων (ανάτυπο από το Ρεμπέτικα Τραγούδια, Αθήνα) | (1971) Καλιαρντά (Αθήνα: Δίγαμμα. Β′ έκδοση: Πλειάς, 1974. Γ′ έκδοση: Νεφέλη, 1980)
(1995) Ονοματοθεσία Οδών και Πλατειών (Αθήνα: Πατάκης) | (2002) Παροιμίες του Υποκόσμου (Αθήνα: Νεφέλη)
Ενδυματολογικά
(1987) Η Φουστανέλα (Αθήνα: Νεφέλη)
(2000) Η Τραγιάσκα (Αθήνα: Πατάκης)
Αρχιτεκτονικά κ.ά.
(1979) The Graves of Greece (Παρίσι: ιδιωτική έκδοση, εκτός εμπορίου) | (1980) Το Μάτι του Βοδιού (Θεσσαλονίκη: Επιμηθέας)
(1981) Το Παράθυρο στην Ελλάδα (Αθήνα: Νεφέλη) | (1981) Ελληνικές Σιδεριές (Αθήνα: Νεφέλη)
(1981) Ξυλόπορτες – Σιδερόπορτες (Αθήνα: Νεφέλη) | (1981) Το Μπαλκόνι στην Ελλάδα (Αθήνα: Χατζηνικολή)
(1983) Η Αυλή στην Ελλάδα (Αθήνα: Φόρκυς) | (2005) Ελλάδος Κοιμητήρια (Αθήνα: Κέδρος)
Πεζά και ποίηση
(1972) Σώμα (Θεσσαλονίκη: Τραμ) | (1976) Corps (Paris: Moments) | (1976) Suicide (Paris: Moments) | (1979) Εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη (Αθήνα: Νεφέλη)
(1980) Ποιήματα (Αθήνα: Νεφέλη) | (1983) Mirror for You (Paris: Digamma) | (1990) Πτώματα, Πτώματα, Πτώματα… (Αθήνα: Νεφέλη) | (1991) Η Μυθολογία του Βερολίνου (Αθήνα: Νεφέλη)
(1991) Topor: Τέσσερεις Εποχές (Αθήνα: Νεφέλη) | (2004) Ποτέ και Τίποτα (Αθήνα: Νεφέλη)
Διάφορα
(1966) Ελύτης, Μόραλης, Τσαρούχης (Αυτοέκδοση. Γ′ έκδοση: Γράμματα, 1980. Δ′ έκδοση: Μπαρμπουρνάκης, Θεσσαλονίκη 1980) | (1972) Μνήμη Νίκου Καχτίτση (Αυτοέκδοση)
(1980) Μικρά Κείμενα, 1949-1979 (Αθήνα: Γράμματα) | (1980) Salonique: L’Incendie de 1917 (Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης) | (1983) The Jews of Salonica / In Memoriam / Les Juifs de Salonique (Paris: Digamma) | (1985) A Macabre Song (Paris: Digamma) | (1992) Άρθρα στην Ελευθεροτυπία (Αθήνα: Πατάκης) | (1993) Κυρίως Αυτό (Αθήνα: Νεφέλη) | (1998) Επιστολαί προς Μνηστήν (Αθήνα: Νεφέλη) | (2002) Ο Κουραδοκόφτης (Αθήνα: Νεφέλη)
Μεταφράσεις
(1975) Ιωάννου Αποκάλυψις (Αθήνα: Πλειάς. Επανέκδοση: Νεφέλη, 1980) | (1980) Δώδεκα Τραγουδάκια από την Παλατινή Ανθολογία (Αθήνα: Νεφέλη) | (1992) Αρετίνου: Ακόλαστα Σονέτα (Αθήνα: Νεφέλη)
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
«Στέλλα, Κρατάω Βιβλίο!» | Βιβλιοπροτάσεις για τη Διαδρομή της Ζωής
Χανιά, Όμορφη Πόλη | Ένα Ταξίδι στον Χρόνο
Πόσες Φορές Δόθηκε σε Γυναικεία Χέρια το Νόμπελ Λογοτεχνίας;
