Ένα νέο, άκρως ενδιαφέρον κινηματογραφικό σενάριο, εμπεριστατωμένο και εν πολλοίς ανατρεπτικό, λοξοδρόμησε προσφάτως και, αντί να ξεδιπλωθεί στη μεγάλη οθόνη, στριμώχτηκε στις προθήκες των βιβλιοπωλείων.
Τίτλος του, «Η Ιστορία στον Κινηματογράφο/Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία» (ΜΩΒ εκδόσεις), συγγραφέας του ο επίτιμος καθηγητής Ιστορίας στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια των ΗΠΑ, Robert Α. Rosenstone, και περιεχόμενό του –όπως άλλωστε δηλώνεται ευθύς εξαρχής– η αναζήτηση της απάντησης στο ερώτημα εάν οι ταινίες μπορούν να χρησιμεύσουν ως βασικό συστατικό στην κουζίνα του ιστορικού του 20ού αιώνα.
Σαν Μυθιστόρημα…
Το βιβλίο των 236 πυκνογραμμένων σελίδων, αν και είναι μια κλασική πραγματεία για τις ιστορικές ταινίες και για τον ρόλο τους στην αναπαράσταση του παρελθόντος, δεν απευθύνεται μόνο σε ειδικούς αλλά και όλους όσοι αγαπούν το σινεμά, καθώς διαβάζεται και σαν μυθιστόρημα επιπέδου, αφού από –τις εξαντλητικά ορισμένες φορές, είναι η αλήθεια– τεκμηριώσεις και αναφορές του (σε αυτά τα σημεία ίσως να μπει σε λειτουργία το fast forward) παρελαύνουν σπουδαίες ταινίες, όπως η «Λίστα του Σίντλερ» του Steven Spielberg, ο «Οκτώβρης» του Sergei Eisenstein, οι «Κόκκινοι» του Warren Beatty, το χρονικό για τον Dr. Martin Luther King «Selma» της Ava DuVernay ή το «Παιχνίδι της Μίμησης» για τη μαθηματική ιδιοφυΐα Alan Turing του Morten Tyldum.
Μια Συζήτηση από το 1970
Όπως επισημαίνει στο εισαγωγικό του σημείωμα ο επιμελητής της έκδοσης, καθηγητής Ανθρωπολογίας της Τέχνης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Χρήστος Δερμεντζόπουλος, ιστορικοί, αρχειοθέτες και κινηματογραφιστές είχαν από νωρίς υπαινιχθεί ή αναφερθεί ευθέως στη στενή σχέση του κινηματογράφου με την ιστορία, αλλά ο Marc Ferro στα ’70, θεώρησε πως ακόμη και κάποιες ταινίες μυθοπλασίας –εκτός των ντοκιμαντέρ– θα μπορούσαν να προσφέρουν μια κινηματογραφική οπτική του παρελθόντος.
Πέντε δεκαετίες αργότερα και ενώ η συνεισφορά του κινηματογράφου στην ιστορία εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται με καχυποψία, ο Robert Α. Rosenstone ρίχνει τον προβολέα του σε μια σειρά ερωτημάτων προκειμένου να «προλάβει» τον τρόπο με τον οποίο θα μιλάμε στο μέλλον για το παρελθόν.
Παρελθόν και Μέλλον
«Στον αιώνα μας», γράφει, «η οθόνη έχει καταστεί ο βασικότερος τρόπος να μιλάμε για τον κόσμο και είναι προφανές πως αυτή η τάση θα συνεχιστεί και στο μέλλον. Έτσι, μια μελέτη όπως αυτή η οποία ασχολείται με τις αλλαγές που επιτελούνται στην απόδοση αυτού που ονομάζουμε “ιστορία” –λόγω της προσθήκης οπτικών και προφορικών στοιχείων– μπορεί να ιδωθεί ως ένα πρώτο βήμα προς τον μελλοντικό τρόπο συζήτησης για το παρελθόν».
Όπως έλεγε ο θεωρητικός της επικοινωνίας Marshall McLuahan, «το μέσο είναι το μήνυμα». Επομένως, οι κανόνες του σινεμά προσδιορίζουν και την προσέγγιση του θέματος. Σε μια βιογραφική ταινία, για παράδειγμα, δεν αναπτύσσονται ούτε όλες οι πλευρές ούτε κάθε λεπτομέρεια αυτών μιας ιστορικής φυσιογνωμίας, όπως ενδεχομένως κάνει ένα βιβλίο. Ωστόσο, δεν είναι αλήθεια πως για πολλά ιστορικά πρόσωπα έχουν γραφτεί εξίσου πολλές βιογραφίες;
«Η διαδικασία της επινόησης δεν είναι, όπως κάποιοι πιθανόν νομίζουν, μια αδυναμία των ταινιών ιστορικού περιεχομένου, αλλά σημαντικό μέρος της δύναμής τους. Το δράμα, κατά τη διάσημη ρήση του Alfred Hitchcock, είναι η ίδια η ζωή – απλώς δίχως τα βαρετά της σημεία».
«Όλα τα αφηγηματικά είδη», γράφει ο Robert Α. Rosenstone, «έχουν ως στόχο να καταστήσουν το παρελθόν κατανοητό σε εμάς σήμερα. Για τον ιστορικό που χρησιμοποιεί λέξεις, η διαδικασία περιλαμβάνει την ανάδειξη κάποιων στοιχείων του παρελθόντος ως σημαντικών για τη “συγκρότηση” των στοιχείων σε “γεγονότα” και την αξιοποίησή τους για να αποτυπώσει στο χαρτί μια εικόνα της ιστορίας και να αναπτύξει ένα επιχείρημα.
[…] Δεν υποστηρίζω πως τα γεγονότα δεν υπάρχουν. Υποστηρίζω πως μια ιστορική αφήγηση ή επιχείρημα επιλέγει μόνο συγκεκριμένα στοιχεία, τα οποία και αντιμετωπίζει ως “οριστικά” γεγονότα στο πλαίσιο μιας συνολικότερης μελέτης.
Για τον σκηνοθέτη –ο οποίος πρέπει να δημιουργήσει […] ένα παρελθόν που να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις, τις πρακτικές και τις παραδόσεις τόσο των οπτικών μέσων όσο και της δραματουργίας– αυτό σημαίνει πως πρέπει όχι μόνο να “συγκροτήσει” τα γεγονότα που βρίσκονται σε βιβλία ή αρχεία, αλλά να επινοήσει κάποια από αυτά.
Η διαδικασία της επινόησης δεν είναι, όπως κάποιοι πιθανόν νομίζουν, μια αδυναμία των ταινιών ιστορικού περιεχομένου, αλλά σημαντικό μέρος της δύναμής τους. Το δράμα, κατά τη διάσημη ρήση του Alfred Hitchcock, είναι η ίδια η ζωή – απλώς δίχως τα βαρετά της σημεία».
Από το Χόλιγουντ στην Πρωτοπορία
Δομημένη σε 9 ενότητες με παραδείγματα από χολιγουντιανές ταινίες, από το πρωτοποριακό δράμα και το πειραματικό σινεμά μέχρι το ντοκιμαντέρ και τις βιογραφίες, «Η Ιστορία στον Κινηματογράφο/Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία» αναλύει ταινίες που μπορεί να έχουν χαρακτηριστεί αριστουργήματα παρότι έχουν ιστορικές ανακρίβειες –ισχύει και το αντίθετο–, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως δεν συμβάλλουν στην προσέγγιση της ιστορίας από εξιδεικευμένο ή μη κοινό.
Θέλετε μερικά παραδείγματα;
Το «Γκλόρυ, ο Δρόμος προς τη Δόξα» του Edward Zwick, η πρώτη ταινία για τους μαύρους στρατιώτες στον Αμερικανικό Εμφύλιο, αξιολογήθηκε ως ιστορικά ακριβής, παρότι είναι γεμάτη επινοημένους χαρακτήρες. Ωστόσο, είναι η ταινία που διορθώνει την εικόνα του χαρούμενου μαύρου σκλάβου του «Όσα Παίρνει ο Άνεμος».
Ο «Οκτώβρης» του Sergei Eisenstein, ένας φόρος τιμής στην Οκτωβριανή Επανάσταση, χαρακτηρίστηκε προπαγανδιστική, «υπέροχη αλλά κατά βάση μυθοπλαστική», με παράλειψη σημαντικών γεγονότων ή παραποίηση άλλων. Παρ’ όλα αυτά έκανε την επανάσταση γνωστή σε όλο τον κόσμο, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο μέσο.
Η «Θυσία του Κόρτσακ» του Andrzei Wajda, που αφηγείται την ιστορία ενός διάσημου γιατρού και παιδαγωγού που, παρότι θα μπορούσε να εγκαταλείψει το γκέτο της Βαρσοβίας, παρέμεινε στο σχολείο με τους μαθητές του, αν και στην πραγματικότητα μεταφέρθηκαν όλοι μαζί στο Άουσβιτς, ο Πολωνός σκηνοθέτης, προκειμένου να υποστηρίξει την αξία της αντίστασης, έδωσε στην ταινία του αισιόδοξο τέλος.
Χωρίς Τίτλους Τέλους
«Η Ιστορία στον Κινηματογράφο/Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία» του Robert Α. Rosenstone είναι ένα βιβλίο… χωρίς τέλος, γιατί πραγματεύεται ένα θέμα που δεν έχει όρια: πώς αποτυπώνεται η ιστορία και πώς τη διαβάζουμε ή τη βλέπουμε. Ακριβώς εκεί, στα υπό διαρκή διερεύνηση ερωτήματα, έγκειται και η γοητεία του.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Το «Σκοτεινό Φως» Θέτει το Δίλημμα: Υπακοή ή Αντίσταση
