Πόσοι «προλαβαίνουν να διαβάσουν» βιβλία στο γύρισμα μιας απαιτητικής καθημερινότητας και με την ψηφιακή επέλαση να καταλαμβάνει όλο και περισσότερο χρόνο και χώρο σε αυτή; Αρκετά συχνά και από πολλούς εκφράζεται το «δεν προλαβαίνω» ως παράπονο ή ως διαπίστωση, άλλοτε με μικρή δόση ενοχής και άλλοτε απογοήτευσης, ή και αδιαφορίας. Άραγε είναι καθολική αυτή η τάση; Το βιβλίο και η ανάγνωση διαγράφουν πορεία πτωτική;
Η ετήσια έκθεση του ΟΣΔΕΛ (Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου), που αυτή τη φορά αναφέρεται στην εκδοτική δραστηριότητα του 2023, αποτελεί μια χαρτογράφηση που απαντά ως ένα βαθμό σε ερωτήματα και λύνει απορίες.
Σχετικά με τον αριθμό των βιβλίων που εκδίδονται παρατηρείται, πράγματι, μικρή υποχώρηση, που όμως δεν αρκεί για να προκαλέσει κασσάνδρειες προφητείες: συνολικά, εκδόθηκαν 11.285 τίτλοι έναντι 12.091 του 2022.
Όμως, τι είδους βιβλία και ποιες κατηγορίες αναγνωστών είναι πιο δυναμικές;
Οι Κατηγορίες των Βιβλίων που Ανθούν
Μια πρώτη διαπίστωση είναι η σταθερά μεγάλη ανάπτυξη της κατηγορίας των βιβλίων αυτοβοήθειας, που αφορούν την υγεία, τις σχέσεις και την προσωπική ανάπτυξη. Αν δούμε τα νούμερα, είναι πράγματι εντυπωσιακή: από 28 μόλις βιβλία το 2013 φτάνουν τους 236 νέους τίτλους το 2023.
Τίτλοι που εκδίδονται είτε από παλιούς εκδοτικούς οίκους αλλά και από πολλές νέους. Άραγε, πρόκειται για ελληνικό εκδοτικό φαινόμενο; Όχι, είναι παγκόσμια τάση, που η ελληνική αγορά ακολουθεί δυναμικά. Αν και η πληροφορία για τέτοιου είδους θέματα είναι άφθονη και προσιτή στο διαδίκτυο, καταγράφεται ως θετικό το ότι οι αναγνώστες αναζητούν προτάσεις και λύσεις στις σελίδες των βιβλίων.
Ωστόσο, δεν είναι η μόνη κατηγορία βιβλίων που παρουσιάζει ανάπτυξη και δημιουργεί φανατικούς αναγνώστες.
Φανατικό κοινό, με άλλα χαρακτηριστικά, έχει και η κατηγορία των graphic novels και των κόμικ, με εκδόσεις είτε ελληνικών είτε μεταφρασμένων έργων, από εξειδικευμένες εκδοτικές επιχειρήσεις. Μια κατηγορία που απευθύνεται και στο ενήλικο και στο παιδικό κοινό, με εξαιρέσεις τίτλων, η οποία αποτελεί επίσης παγκόσμιο φαινόμενο (στο οποίο συνηγορεί και η διεθνής κατηγοριοποίηση ΤΗΕΜΑ). Στην πρώτη γραμμή εδώ εμφανίζονται και οι εικονογράφοι, εκτός τους συγγραφείς, και άξιο λόγου είναι το γεγονός ότι όλο και περισσότερα κλασικά έργα εκδίδονται σε μορφή graphic novel.
Άνοδο παρουσιάζουν και οι βιογραφίες και αυτοβιογραφίες, όμως πια δεν μονοπωλούνται με εκείνες των ιστορικών, πολιτικών και θρησκευτικών προσώπων. Όλο και πιο συχνά βγαίνουν σε πρώτη ζήτηση τίτλοι που αφορούν πρόσωπα δημοφιλή στα media. Είναι εντυπωσιακό πως κατά την πενταετία 2019-2023 κυκλοφόρησαν συνολικά 3.171 τίτλοι βιογραφιών.
Τέλος, ως «τεράστια» αναφέρεται η ανάπτυξη της κατηγορίας των παιδικών βιβλίων. Από το 2000 των 100 εκδοτών με παιδικά βιβλία ήδη το 2008 υπήρξε αύξηση του αριθμού τους κατά 50%, ενώ κατά την περίοδο της πανδημίας υπερδιπλασιάστηκαν.
Έντυπες Εκδόσεις και Αυτοεκδόσεις
Δύο ακόμα στοιχεία που έχουν ενδιαφέρον στην έκθεση είναι ότι εξακολουθεί να υπάρχει προτίμηση στην έντυπη μορφή των βιβλίων (αποτελούν το 93,1% του συνόλου της παραγωγής), με τη λογοτεχνία να κυριαρχεί –ακολουθεί το παιδικό-εφηβικό βιβλίο και τα βιβλία θεωρητικών επιστημών–, και η έντονη βιβλιοπαραγωγή των αυτοεκδόσεων.
Μεταξύ των 35 εκδοτικών με τη μεγαλύτερη βιβλιοπαραγωγή, συγκαταλέγονται τουλάχιστον 9 που παρέχουν υπηρεσίες προς συγγραφείς για την επιμέλεια, έκδοση, διακίνηση και προβολή των έργων τους, ενώ ακολουθούν πολλές ακόμη με μικρότερη παραγωγή. Η αυτοέκδοση αφορά κάθε είδους έργα, από τίτλους της «μιας ημέρας» μέχρι επιστημονικές μελέτες πολυετούς απασχόλησης χωρίς μεγάλο εμπορικό ενδιαφέρον.
Μπορεί η αύξηση στη βιβλιοπαραγωγή να αφορά περισσότερο συγκεκριμένες κατηγορίες –τάσεις που είτε παραμένουν σταθερά είτε διαφοροποιούνται στον χρόνο–, αλλά δεν παύει να αναδεικνύει για ακόμη μια χρονιά ένα αναγνωστικό κοινό με ανησυχίες, ενδιαφέροντα, προβληματισμούς, ένα κοινό που συν τοις άλλοις συγκροτεί κοινότητες με κοινούς παρανομαστές, κοινές αναφορές και –τι άλλο;– αγάπη, συνεπής και ακλόνητη, για το βιβλίο.
Και αν λάβουμε υπόψη την τελευταία έρευνα που έγινε από το Τμήμα ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, το κοινό αυτό είναι και –ως ένα βαθμό τουλάχιστον– διαγενεακό.
Η Γενιά Ζ και το Βιβλίο: Μια Σχέση με Προοπτική;
Η έρευνα, που παρουσιάστηκε στο 3ο Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων (26-30 Ιουνίου), μια διοργάνωση που απέσπασε καθολικά πολύ καλές κριτικές και χαρακτηρίστηκε ως πολιτιστικό και πολιτικό γεγονός υψηλής αξίας –με κεντρικό θέμα «Ευρώπη, παρελθόν και μέλλον. Ματιές στη λογοτεχνία, τον πολιτισμό, την πολιτική»–, αναφέρεται στα βιβλία που διαβάζουν οι νέοι τις ελεύθερες ώρες τους, ανεξαρτήτως κατηγορίας.
Οι συμμετέχοντες είναι νέοι της γενιάς Ζ, οι «ψηφιακοί ιθαγενείς» της εποχής μας, που θα εκτιμούσε κάποιος ότι στη μάχη ανάμεσα στην οθόνη και στο έντυπο βιβλίο νικήτρια θα αποδεικνυόταν η πρώτη. Ωστόσο, στο ερώτημα αν προτιμούν να διαβάζουν βιβλία σε έντυπη ή σε ηλεκτρονική μορφή ανέλπιστα κυριαρχεί η πρώτη, με 60%.
Το απογοητευτικό ίσως είναι ότι το βιβλίο, ωστόσο, δεν αποτελεί σε κοινωνικό επίπεδο μέρος της συζήτησης μεταξύ φίλων, ούτε –ενώ θα ήθελαν, όπως δηλώνουν– το επιλέγουν ως δώρο σε κάποιον/α φίλο/η τους. Επίσης, δεν δανείζονται βιβλία, δεν πηγαίνουν σε φεστιβάλ, εκθέσεις ή παρουσιάσεις βιβλίων και βιβλιοθήκες.
Και όλα αυτά αν και αναγνωρίζουν πως τα βιβλία μπορούν να σου χαρίσουν ξεχωριστές εμπειρίες, αρκεί να είναι ευκολοδιάβαστα – από τη γραμματοσειρά έως το θέμα τους.
Ενδιαφέροντα στοιχεία είναι επίσης ότι μόλις το 50% δηλώνει ότι καταφέρνει να διαβάσει ένα βιβλίο έως το τέλος, ότι αφιερώνει τακτικά χρόνο για ανάγνωση βιβλίων το 32,2% και ότι τα βιβλία ενεργοποιούν περισσότερο αναγνώστες μεταξύ 25-28 ετών σε σχέση με εκείνους των 21-24, που προτιμούν άλλες μορφές ψυχαγωγίας.
Τέλος, χαρακτηριστικό είναι –στοιχείο που έχει επισημανθεί και σε άλλες έρευνες– πως οι γυναίκες αναγνώστριες υπερισχύουν. Σύμφωνα δε με τα ποιοτικά στοιχεία της έρευνας, ταυτίζουν περισσότερο τη διασκέδαση με ένα βιβλίο απ’ ό,τι οι άνδρες, σε όλες τις ηλικιακές ομάδες.
***
Η έκθεση του ΟΣΔΕΛ και η έρευνα του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας είναι ό,τι πιο πρόσφατο έχουμε για το πού βρισκόμαστε σε σχέση με τη βιβλιοπαραγωγή και την ανάγνωση, μια χαρτογράφηση περιεκτική και χρήσιμη. Για τους εκδότες, αλλά και για εμάς τους αναγνώστες που, μέσα από τα νούμερα και τις διαπιστώσεις, δεν ικανοποιούμε απλώς την περιέργειά μας, αλλά αισθανόμαστε και ότι ανήκουμε σε ένα ψηφιδωτό, πολύχρωμο, πολύσημο και πολυδύναμο.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
H Aντεπίθεση των Μικρών, Ανεξάρτητων Βιβλιοπωλείων
«Στέλλα, Κρατάω Βιβλίο!» | Δύο Βιβλία, Ένας Συγγραφέας: Yasunari Kawabata
10 Ερωτήσεις Αναζητούν Συγγραφέα | Ισίδωρος Ζουργός
