Ο Αίσωπος είναι ίσως ο πιο διάσημος δούλος. Σύμφωνα με τη βιογραφία του, που κατά πάσα πιθανότητα συντάχθηκε τον δεύτερο μεταχριστιανικό αιώνα, ο Αίσωπος αρχικά εργαζόταν ως αγροτικός δούλος μέχρι τη στιγμή που ο οικονόμος του κτήματος στο οποίο ανήκε κάποια ημέρα, αναπάντεχα, τον πούλησε σε έναν δουλέμπορο που περνούσε από την περιοχή.
Ο δουλέμπορος τον μετέφερε στη Σάμο και τον πούλησε σε εξευτελιστική τιμή σε κάποιον φιλόσοφο Ξάνθο. Στη Σάμο ο Αίσωπος εργάζεται ως οικιακός δούλος. Τι ακριβώς κάνει ως οικιακός δούλος; Συνοδεύει τον κύριό του στα λουτρά και στην αγορά, όταν επιστρέφουν στο σπίτι από την αγορά του πλένει τα πόδια, τον στέλνουν μόνο του να ψωνίσει τρόφιμα όταν η οικογένεια οργανώνει συμπόσιο, σερβίρει τους καλεσμένους κατά τη διάρκεια του συμποσίου και αναλαμβάνει, του αναθέτουν δηλαδή, κάποιες σοκαριστικές και αηδιαστικές εργασίες (σοκαριστικές και αηδιαστικές σύμφωνα όμως με τις σύγχρονες δυτικές ευαισθησίες· ίσως τα συναισθήματα που θα σας γεννηθούν για όσα θα διαβάσετε τώρα αμέσως να μην τα συμμερίζονταν οι άνθρωποι στην αρχαιότητα, τουλάχιστον όχι στον ίδιο βαθμό με εμάς σήμερα): όταν ο δουλοκτήτης αφοδεύει είναι δίπλα του και του κρατά λέντιο (πετσέτα) και ξέστη.
Velázquez, Αίσωπος, 1640, Πράντο
Οι Δούλοι Ήταν Παναταχού Παρόντες
Μη σας εκπλήσσει η έλλειψη ιδιωτικότητας! Σας θυμίζω τις τουαλέτες στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα που ήταν δημόσιες. Αυτό ίσχυε για τη συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού. Οι τουαλέτες της αρχαιότητας ενίοτε ήταν στενόμακροι πάγκοι από μάρμαρο με τρύπες, η μια ακριβώς δίπλα στην άλλη, δηλαδή ο ένας καθόταν ακριβώς δίπλα στον άλλο, συνομιλούσαν, κουτσομπόλευαν, ενημερώνονταν για τις τελευταίες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, κανόνιζαν το επόμενο προξενιό.
Ένας «Βιωφελέστατος Λογοποιός»
Είναι, σύμφωνα με τον βίο του, ένας δούλος που ταυτόχρονα είναι και ένας ωφέλιμος για τη ζωή μας παραμυθάς – «Βιωφελέστατος λογοποιός», «ευεπινόητος», «πανούργος», «ευρεσίλογος», «εύστοχος», «σοφίαν και φρόνησις κεκτημένος», για να χρησιμοποιήσω όρους του ίδιου του κειμένου. Μάχεται για δικαιοσύνη, ενδιαφέρεται όχι μόνο για τη δική του σωτηρία, αλλά και των γύρω του. Και εκπροσωπεί την κοινή λογική.
Στον «Βίο του Αισώπου» τονίζεται ότι ένας δούλος δεν διαθέτει «παρρησία», δηλαδή ελευθερία λόγου – το ίδιο ακριβώς λέει και ο Ευριπίδης στις «Φοίνισσες»! Ο αφέντης του Αισώπου τον αποκαλεί «κάθαρμα», «ύπερκάθαρμα», «ανθρωπάριο», «σώμα», «παι», «δραπέτη», «κατάπτυστο ανδραπόδιον».
Ο αφέντης του ψάχνει συνεχώς αφορμές για να τον μαστιγώσει, να τον κρεμάσει και να τον δείρει, να τον γδύσει και να τον βασανίσει, και εξίσου συχνά τον απειλεί με τα εξής λόγια: «Σου αξίζει σταύρωση». Ας σημειωθεί ότι προς το τέλος της αρχαιότητας η σταύρωση δεν είναι ασυνήθιστη στη Μεσόγειο. Ήταν μια ποινή που προοριζόταν για καταδικασμένους για εσχάτη προδοσία, επικίνδυνους εχθρούς της τάξης, ή καταδικασμένους που προέρχονταν από την εντελώς κατώτατη βαθμίδα της κοινωνικής πυραμίδας. Θυμηθείτε τη σταύρωση του Ιησού.
Οι δούλοι στην αρχαιότητα ήταν παθητικά αντικείμενα που άξιζαν τη μοίρα τους, μάλλον που θεωρείτο ότι άξιζαν τη μοίρα τους. «Instrumentum vocale» είναι ένας υποτιμητικός χαρακτηρισμός για αυτούς στις λατινικές πηγές. Ωστόσο, είναι λανθασμένο να θεωρήσουμε ότι όλοι οι δούλοι ήταν στην ίδια κατάσταση.
Δούλοι Υπήρχαν Πολλοί
Ήταν πολύ διαφορετικό να είσαι δημόσιος δούλος και να εργάζεσαι στα ορυχεία από το να είσαι σε ένα σπίτι στην πόλη όπου μπορούσες ίσως να αποκτήσεις μακροχρόνιους και στενούς δεσμούς με την οικογένεια, που μπορεί τα αφεντικά σου σου εμπιστεύονταν χρήματα για χρήση σε εμπορικές δραστηριότητες, καθώς το θεωρούσαν υποτιμητικό να ασχοληθούν με το εμπόριο οι ίδιοι, και άρα να έχεις ελευθερία κίνησης και την ευκαιρία ίσως να εξασφαλίσεις προσωπικό κέρδος.
Η διαφορετική μεταχείριση των δούλων ίσως είναι ένας από τους λόγους που δεν σημειώθηκαν ούτε πολλές ούτε σημαντικές εξεγέρσεις δούλων στην αρχαιότητα. Δεν θα επεκταθώ, γιατί με αυτά τα ζητήματα έχουν ασχοληθεί με αξιοθαύμαστο τρόπο η Ευτυχία Μπαθρέλλου, ο Κώστας Βλασσόπουλος και ο Δημήτρης Ι. Κυρτάτας.
Μια Ιστορία θα σας Πω…
Θα αναφέρω μόνο, αντί επιλόγου, μια ιστορία, και θα καλέσω να την ερμηνεύσετε εσείς, να βγάλετε εσείς τα συμπεράσματά σας. Προκειμένου να κατανοήσουμε τη δουλεία στην αρχαιότητα, θα ήταν ίσως σκόπιμο να θυμηθούμε μια ιστορία που διασώζει ο ιστορικός Τάκιτος, μια πραγματική ιστορία που συνέβη στη Ρώμη τo 61 μ.Χ.: ένας συγκλητικός δολοφονήθηκε στο σπίτι του από έναν δούλο του.
Το κίνητρο δεν ήταν σαφές. Ακούστηκε ότι ο αφέντης είχε υποσχεθεί στον δολοφόνο χειραφέτηση και δεν την έδωσε, ακούστηκε ότι οι δύο άνδρες, θύτης και θύμα, μοιράζονταν τον ίδιο εραστή. Ποιος ξέρει; Αυτό που είχε σημασία ήταν ότι, για ένα τέτοιο έγκλημα, ο ρωμαϊκός νόμος όριζε σταύρωση για όλους τους δούλους στην οικία όπου πραγματοποιήθηκε ο φόνος.
Το πρόβλημα ωστόσο ήταν ότι το θύμα είχε στην κατοχή του τεράστιο αριθμό δούλων, 400 δούλους, ανάμεσά τους γυναίκες και παιδιά. Προκλήθηκε φοβερή αναστάτωση. Το θέμα συζητήθηκε στη Σύγκλητο επί μακρόν. Τι αποφασίστηκε τελικά; Αποφασίστηκε η τήρηση του νόμου, με σκοπό τον παραδειγματισμό, ώστε να μπορεί ο κάθε δουλοκτήτης να κοιμάται, βρε παιδί μου, το βράδυ ήσυχος.
Ο λαός όμως αντιτάχθηκε. Αντιτάχθηκε με λιθοβολισμούς και με εμπρησμούς, αλλά ο αυτοκράτορας Νέρωνας, που ήταν εκείνη την περίοδο στο θρόνο, και οι στρατιώτες του δεν πτοήθηκαν.
- Η βιογραφία του Αισώπου αποτελεί μια συναρπαστική πηγή για τη δουλεία στην αρχαιότητα. Εάν επιθυμείτε να μάθετε περισσότερα για τον Αίσωπο και για τους μύθους του, μπορείτε να παρακολουθήσετε το δωρεάν διαδικτυακό μάθημα της Δέσποινας Ιωσήφ, «Αίσωπος: Ένας Διαχρονικός Παραμυθάς», στο MATHESIS των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Λέων ΙΔ’ | Νέος Πάπας, «Νέα Πράγματα»
