Η Sarah Baartman, μέλος μιας φυλής από τη Νότια Αφρική, της KhoiSan, εκτέθηκε ως αξιοθέατο σε σόου φρικιών στην Αγγλία του 19ου αιώνα, με το υποκοριστικό «Hottentot Venus». Ένα όνομα που αργότερα αποδόθηκε σε τουλάχιστον άλλη μια γυναίκα που εξέθεταν με παρόμοιο τρόπο.
Η Sarah στοχοποιήθηκε για τον ασυνήθιστο –για τη Δυτική Ευρώπη– σωματότυπό της (υπέρμετρη ανάπτυξη λιπώδους ιστού στους γλουτούς), ο οποίος θεωρήθηκε αξιοπερίεργος για την εποχή, και έγινε αντικείμενο επιστημονικού ενδιαφέροντος αλλά και ερωτικής προβολής: την εκμεταλλεύτηκαν τόσο ως άτομο όσο και ως την ενθυλάκωση μιας εικόνας.
«Μισθωμένη Υπηρέτρια», Κοινώς Σκλάβα
Η αρπαγή της από τη φυλή της έγινε όταν την παρατήρησε ένας Άγγλος γιατρός κατά την επίσκεψή του στο Ακρωτήριο, γύρω στο 1810. Αυτός και ο αδελφός του άνδρα στον οποίο ήταν υπόδουλη η Sarah αποφάσισαν ότι θα χρησιμοποιούσαν το σώμα της προκειμένου να βγάλουν χρήματα. Παρόλο που δεν ήξερε να διαβάζει, υπέγραψε ένα συμβόλαιο που συνέταξε ο γιατρός, το οποίο την υποχρέωνε να ταξιδέψει στην Αγγλία και την Ιρλανδία ως «μισθωμένη υπηρέτρια». Ωστόσο, οι όροι του συμβολαίου ήταν ψευδείς και η Baartman παρέμεινε σκλάβα για μια ζωή.
Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, το ευρέως διαδεδομένο φαινόμενο αντιπροσώπευσης της Hottentot Venus συνέπεσε με τις εκτενείς αποικιακές αποστολές της Αγγλίας, καθώς, μεταξύ των φυλών που υπήχθησαν στην αποικιακή εξουσία, ήταν και οι KhoiSan. Η σύνδεση μεταξύ της αποικιοκρατικής προώθησης του βρετανικού κινήματος απέναντι στην αποικία του Ακρωτηρίου και της εκμετάλλευσης της Baartman είναι σαφής.
Ως Αξιοπερίεργο ‘Εκθεμα
Στην Αγγλία, ο γιατρός/απαγωγέας της οργάνωνε καθημερινές εκθέσεις με κεντρικό σημείο ενδιαφέροντος το ασυνήθιστο σώμα της. Πολλά μέλη του κοινού πλήρωναν για να τη δουν, αλλά η Baartman έπαιρνε ελάχιστα χρήματα.
Εμφανιζόταν στη σκηνή με ελάχιστα ρούχα, αν και ποτέ δεν επέτρεψε στον εαυτό της να εκτεθεί γυμνή, και ένας απολογισμός της εμφάνισής της στο Λονδίνο το 1810 καθιστά σαφές ότι φορούσε όντως κάποιο ένδυμα, αν και στενό.
Η θέαση της Sarah δεν άργησε να μεταφερθεί σε έντυπες αναπαραστάσεις, οι οποίες διακινούνταν σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης. Αυτές οι αμέτρητες αναπαραστάσεις (χαρακτικά, φυλλάδια, έντυπα) κίνησαν το ενδιαφέρον και του επιστημονικού τομέα, καθώς πρόσφεραν ευκαιρία μελέτης της στεατοπυγίας, αλλά και της ανατομίας του ιθαγενούς πληθυσμού.
Θεωρίες Σεξουαλικού Πρωτογονισμού
Μάλιστα, ο Julien-Joseph Virey, Γάλλος ανθρωπολόγος, χρησιμοποίησε τις δημοσιευμένες εικόνες της Baartman για να επικυρώσει ιατρικές τυπολογίες. Στο δοκίμιό του «Dictionnaire des Sciences Medicales» («Λεξικό των Ιατρικών Επιστημών») συνοψίζει την πραγματική φύση της μαύρης γυναίκας στο πλαίσιο του αποδεκτού ιατρικού λόγου. Ο Virey επικεντρώθηκε στον προσδιορισμό των σεξουαλικών οργάνων της, ως πιο ανεπτυγμένων και ευδιάκριτων, σε σύγκριση με τα όργανα της λευκής γυναίκας. Όλες οι θεωρίες του σχετικά με τον σεξουαλικό πρωτογονισμό επηρεάζονται και υποστηρίζονται από τις ανατομικές μελέτες της Sarah.
Σεξουαλική Κακοποίηση
Η ιστορία της συνεχίζεται το 1814, όταν πωλήθηκε στον S. Réaux, εκθέτη στο Παρίσι, όπου συνεχίστηκαν οι δημόσιες προβολές του σώματός της. Ο Réaux επέτρεπε στους πελάτες, εκτός από τους ηδονοβλεπτικούς σκοπούς τους, να κακοποιούν σεξουαλικά την Baartman, αποκομίζοντας σημαντικό κέρδος από την κακομεταχείρισή της.
Ο ιδιαίτερος και τελικά «σκανδαλώδες» για τη δυτική κοινωνία της εποχής σωματότυπος της Baartman προκάλεσε επίμονη περιέργεια στο κοινό και, μέσω της εξωτικής της εικόνας, η Venus Hottentot κατάφερε να διεγείρει την καταπιεσμένη λίμπιντο των θεατών.
Hottentot, ο Ρατσιστικός Χαρακτηρισμός της Εποχής
Τελικά, η εκμετάλλευση της Sarah κατέληξε να εκδηλώνεται σε διάφορα επίπεδα. Πρώτον, η σημασία του ονόματος Hottentot αναφέρεται στο φύλο, στην έννοια της «γυναίκας» και στην καθιερωμένη διάκριση των φύλων συνυφασμένη με τη σεξουαλικότητα – η Αφροδίτη είναι άλλωστε η θεά του έρωτα.
Ταυτόχρονα, παραπέμπει στη φυλετική διάκριση, στο σημαίνον «πρωτόγονος», «άγριος» ή «απολίτιστος». Συγκεκριμένα, ο όρος Hottentot ήταν ο ρατσιστικός χαρακτηρισμός της εποχής για τους νομάδες Khoekhoe της Νότιας Αφρικής, τη φυλή στην οποία ανήκε η Sarah. Τέλος, ο όρος αναφέρεται σε ένα νεολογισμό που προέρχεται από μια περιπαικτική περιγραφή του ήχου της γλώσσας Khoekhoe.
Έτσι, η Sarah βρίσκεται γρήγορα παγιδευμένη σε αυτά τα σημαίνοντα, όχι μόνο μέσα από την παράσταση του σώματός της, αλλά και σε ένα γενικότερο πλαίσιο, αφού γίνεται κατανοητή με αυτόν τον τρόπο στους θεατές της, όπως και στο ευρύτερο δυτικό βλέμμα, για το οποίο το φαινόμενο της «Μαύρης Αφροδίτης» ισοδυναμεί με την ίδια την ουσία της Sarah.
Η Χαλκογραφία του Thomas Stothard
Μια χαρακτηριστική απεικόνιση της Baartman, που συνέβαλε στη σηματοδότησή της για το ευρύτερο κοινό ως κάποιας που δεν έχει κανέναν έλεγχο πάνω στην ύπαρξή της, είναι η χαλκογραφία του Thomas Stothard: μια προσαρμογή της περιγραφής της Sable Venus στο ποίημα του 1765 «Τhe Sable Venus: An Ode».
Το ποίημα γράφτηκε από τον Isaac Teale, έναν κληρικό, και αφηγείται το ταξίδι της Sable Venus στο όρος Helicon. Στην περιγραφή, η γυναίκα λέγεται ότι ενσαρκώνει την αρχαία θεά Αφροδίτη, με μόνη διαφορά το χρώμα του δέρματός της.
Η χαρακτική παίρνει όλες τις ρατσιστικές και σεξιστικές προεκτάσεις του ποιήματος και τις ζωντανεύει. Αρκεί μια πιο προσεκτική ματιά στη χαρακτική για να φανερωθούν αυτές τις προεκτάσεις. Πρώτον, η Σάρα τοποθετείται στο κέντρο της σύνθεσης, απεικονισμένη με μόνο ένα μικρό στενό εσώρουχο.
Αυτό παραπέμπει στην οπτική με την οποία οι δυτικοί αντιλαμβάνονταν και παρουσίαζαν στερεοτυπικά την ύπαρξη των ιθαγενών, αγνοώντας, ταυτόχρονα, την πραγματική κληρονομιά ή τις παραδόσεις τους. Ακόμη, ο μηδαμινός ρουχισμός της Baartman ανάγεται στις αποικιοκρατικές αντιλήψεις του σώματος και της σωματιής διάθεσης.
Δεύτερον, η ανάδυσή της μέσα από το κέλυφος παραπέμπει σε μια μακροχρόνια παράδοση ζωγραφικών αναπαραστάσεων της θεάς Αφροδίτης. Εδώ, όμως, η Sarah δεν απεικονίζεται ως μια κλασική Αφροδίτη, αλλά ως μια ειρωνική εκδοχή της.
Ακόμη, τη βλέπουμε να κρατάει τα ηνία της άμαξας, οδηγώντας φαινομενικά το ταξίδι της, αλλά στην πραγματικότητα είναι κατευθυνόμενη – προφανώς δεν έχει τον έλεγχο. Η ύπαρξη μιας βρετανικής σημαίας στα αριστερά τονίζει περαιτέρω την αλήθεια της μοίρας της, επικαλούμενη την αποικιακή παρουσία.
Για πολλά χρόνια, τα οστά της εκτίθεντο σε ένα μουσείο στο Παρίσι προς ενίσχυση των ρατσιστικών θεωριών αναφορικά με όλους όσους είχαν αφρικανική καταγωγή.
Ταυτόχρονα, πίσω από αυτές τις ανυπόστατες αλληγορικές απεικονίσεις, συγκαλύπτεται η βιαιότητα της πραγματικότητας της υπερατλαντικής δουλείας. Η επίδειξη του γυμνού σώματος της Baartman από τους Βρετανούς αποικιοκράτες οδήγησε στην κατηγοριοποίησή της φυλετικά ως υπανθρώπου. Το μαύρο σώμα της θεωρήθηκε κάτι που μπορεί να βιαστεί και γενικά να υποταχθεί σε διάφορες απάνθρωπες συνθήκες.
Η Sarah υφίσταται την πλήρη αντικειμενοποίηση, καθώς στη δυτική κοινωνία μπορεί να υπάρξει μόνο ως αντικείμενο – είτε ως αντικείμενο επιθυμίας ή παρατήρησης είτε ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης και έρευνας, για την οποία είναι το «άλλο» σώμα (ως βιολογική/ανατομική ύλη).
Εικόνα της Sable Venus, βασισμένη στο ποίημα του κληρικού Isaac Teale
Σε όλες τις διαστάσεις, δεν γίνεται αντιληπτή παρά ως αντικείμενο που είναι προορισμένο για εκμετάλλευση, εμπορευματοποίηση και, τελικά, για μια απόλυτα καταβροχθίζουσα κατανάλωση σε σημείο που να εξαλείφει την ύπαρξή της. Η Σάρα δεν έχει αλλά είναι το σώμα της, ιδωμένο υλικά ή εικονικά, και επομένως γίνεται σαφώς αντιληπτό ως αντικείμενο.
Η χάραξη αυτή, όπως και εκατοντάδες άλλες παρόμοιές της εκείνη της εποχή, υπαγόρευαν την εικόνα αυτής της γυναίκας με απόλυτα δυτικούς όρους. Σε αυτό το πλαίσιο, η Sarah Baartman αποτελεί μια διαφοροποίηση παρά μια αυτοτελή οντότητα.
Η Baartman πέθανε στο Παρίσι το 1815, σε ηλικία περίπου 26 ετών. Μετά τον θάνατό της, οι επιστήμονες διατήρησαν τμήματα του σώματός της για περαιτέρω μελέτη. Για πολλά χρόνια, τα οστά της εκτίθεντο σε ένα μουσείο στο Παρίσι προς ενίσχυση των ρατσιστικών θεωριών αναφορικά με όλους όσους είχαν αφρικανική καταγωγή. Το 1994, ο Nelson Mandela, πρόεδρος τότε της Νότιας Αφρικής, ζήτησε από τη Γαλλία να επιστρέψει τα λείψανα της Baartman στη χώρα. Το 2002, τα λείψανά της θάφτηκαν κοντά στη γενέτειρά της, στην επαρχία του Ανατολικού Ακρωτηρίου.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land – στο οποίο μπορείτε να κάνετε την εγγραφή σας εδώ.
Deborah Levy | Βήμα Βήμα προς την Ελευθερία
Οι Αμαζόνες Ίσως και να Υπήρξαν
Μωρά by Γουατεμάλα. Μια Τραγική Βιομηχανία Υιοθεσιών
