Σε πολλούς τομείς της ζωής μας, βρισκόμαστε μπροστά από ένα τεράστιο πλήθος δυνητικών επιλογών. Μπορεί να αφορούν στην επιλογή ενός οποιουδήποτε υλικού ή άυλου αγαθού, στην επιλογή ενός συντρόφου ή μιας ιδέας. Οι δυνατότητες επιλογών σήμερα είναι πολύ περισσότερες απ’ όσες υπήρχαν στο παρελθόν. Ο Barry Schwartz είναι ψυχολόγος στο Swarthmore College και σ’ ένα από τα βιβλία του (“The Paradox of Choice”), υποστηρίζει ότι, έχοντας στη διάθεσή μας τόσες πολλές εναλλακτικές επιλογές, δυσκολευόμαστε να κάνουμε τη μία επιλογή που απαιτείται, συνήθως.
Ο όρος “υπερφόρτωση επιλογής” (overchoice), που εισήχθη για πρώτη φορά από τον Alvin Toffler, το 1970, στο βιβλίο του “Future Shock”, εξηγεί τη γνωστική διαδικασία, κατά την οποία οι άνθρωποι δυσκολεύονται να πάρουν μια απόφαση, επειδή έχουν στη διάθεσή τους πολλές ισοδύναμες δυνατές επιλογές. Η πίεση και το άγχος που νιώθουμε, καθώς υποχρεώνουμε τον εαυτό μας να συγκρίνει μεταξύ τους τις δυνατές αυτές επιλογές, φαίνεται να μας στερεί την ικανοποίηση από την απόφαση που τελικά παίρνουμε. Σαφώς, το αντικείμενο για το οποίο πρέπει να αποφασίσουμε έχει επίσης, σημασία, αφού μπορεί να επιλέγουμε σχετικά εύκολα ένα ζευγάρι παπούτσια, όχι όμως και ένα σπίτι προς αγορά.
Σύμφωνα με τον Schwartz, ως πρώτη συνέπεια της πληθώρας επιλογών έχουμε την αδράνεια. Στεκόμαστε εκεί, μπροστά στις τόσο ελκυστικές δυνητικές επιλογές, τις κοιτάζουμε, σκεφτόμαστε γι’ αυτές τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους για πολλή ώρα, αλλά δεν αποφασίζουμε. Όχι σύντομα τουλάχιστον. Όχι πριν “ζυγίσουμε” καθεμιά τους. Όταν μας παρέχονται πάρα πολλές επιλογές, και ειδικά, όταν διαθέτουμε περιορισμένο χρόνο για να αποφασίσουμε, συχνά προτιμάμε να μην κάνουμε καμία επιλογή.
Ακόμη, όμως, κι όταν τελικά πάρουμε μια απόφαση, τείνουμε να αισθανόμαστε λιγότερο ικανοποιημένοι απ’ αυτήν. Είμαστε έτοιμοι να μετανιώσουμε για την επιλογή μας. Η πληθώρα επιλογών οδηγεί σε αίσθημα γνωστικής ασυμφωνίας, διότι αυξάνει την πιθανότητα να πήραμε τη λάθος απόφαση. Η δεύτερη, λοιπόν, συνέπεια, που ο Schwartz ονομάζει “κόστος ευκαιρίας”, λειτουργεί εις βάρος της ευχαρίστησης που λαμβάνουμε από τις επιλογές που κάνουμε, ακόμη κι όταν αυτές είναι, θεωρητικά, εξαιρετικές.
Το πόση αξία δίνουμε στα πράγματα εξαρτάται από το με τι τα συγκρίνουμε, όμως σε γενικές γραμμές, όσο πιο πολλές δυνητικές επιλογές έχουμε απορρίψει, τόσο περισσότερες αμφιβολίες θέτουμε στον εαυτό μας.
Σαφέστατα, δε θέλουμε να πούμε ότι οι ευκαιρίες επιλογών και η ελευθερία βούλησης είναι κάτι μη επιθυμητό. Τουναντίον. Όμως, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι, όταν καλούμαστε να επιλέξουμε κάτι ή κάποιον, αναγκαστικά και αναπόφευκτα, απορρίπτουμε τις υπόλοιπες πιθανές επιλογές. Αυτό που ουσιαστικά μας στερεί την ικανοποίηση είναι η εξής σκέψη: “μήπως αυτό ή αυτός που απέρριψα, αποτελούσε καλύτερη επιλογή για μένα;”. Το πόση αξία δίνουμε στα πράγματα εξαρτάται από το με τι τα συγκρίνουμε, όμως σε γενικές γραμμές, όσο πιο πολλές δυνητικές επιλογές έχουμε απορρίψει, τόσο περισσότερες αμφιβολίες θέτουμε στον εαυτό μας.
Τι μπορούμε να κάνουμε εμείς οι αναποφάσιστοι για να μη μένουμε αδρανείς και να καταφέρουμε να νιώθουμε ικανοποίηση από τις αποφάσεις που -με κόπο- λαμβάνουμε;
Αρχικά, είναι καλό να αποδεχτούμε την κατάσταση και να αφήσουμε στον εαυτό μας χώρο και χρόνο για να εξετάσει τα χαρακτηριστικά των δυνητικών επιλογών. Ένα σημειωματάριο στο οποίο θα καταγράφουμε τα συν και πλην κάθε επιλογής θα μας βοηθήσει να ξεκαθαρίσουμε την σκέψη μας και να μην ανακυκλώνουμε τους ίδιους προβληματισμούς. Απορρίπτοντας, σταδιακά, τις όχι τόσο καλές επιλογές θα φτάσουμε με μεγαλύτερη επιτυχία στη σωστή για εμάς απόφαση.
Ίσως αναρωτηθείτε “κι αν δεν υπάρχει αρκετός χρόνος για να αποφασίσω;”. Είναι αλήθεια ότι το χρονικό διάστημα που διατίθεται για τη λήψη απόφασης έχει σημαντική επίδραση στην αντίληψη ενός ατόμου για την επιλογή του. Όταν παρέχεται περισσότερος χρόνος, η διαδικασία επιλογής τείνει να είναι πιο ευχάριστη και η ικανοποίηση από την απόφαση αυξημένη. Συχνά, το χρονικό περιθώριο δεν το ορίζουμε εμείς οι ίδιοι και πιθανόν να είναι σχετικά μικρό. Στην περίπτωση αυτή, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να εκμεταλλευτούμε όσο χρόνο έχουμε στη διάθεσή μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε, για να κατευνάσουμε την πίεση και το άγχος, είναι ότι έχουμε κάθε δικαίωμα να σκεφτούμε, προτού προβούμε στη δράση.
Επίσης, πολύ βοηθητικό για να λαμβάνουμε με μεγαλύτερη άνεση τις αποφάσεις μας, είναι να προσπαθήσουμε να συλλέξουμε πραγματικές πληροφορίες από ανθρώπους που έχουν λάβει παρόμοιες αποφάσεις. Έχοντας απτά στοιχεία για το πώς ζει κάποιος που έχει αποφασίσει να αγοράσει το x αυτοκίνητο, έχει επιλέξει να ζήσει στο y μέρος ή έχει σπουδάσει στο πανεπιστήμιο που σκεφτόμαστε να κάνουμε αίτηση για μεταπτυχιακό, είναι πολύ πιθανό να μας βοηθήσει να έρθουμε στη θέση του και να λάβουμε ή όχι την εκάστοτε απόφαση.
Επιπλέον, δεν πρέπει να πέφτουμε στην παγίδα ότι το χάσμα μεταξύ των επιλογών είναι απύθμενο. Δε σημαίνει ότι υπάρχει πόλωση στις δυνατές επιλογές. Όλες οι ενδιάμεσες επιλογές λειτουργούν σα γέφυρα, πάνω στην οποία μπορούμε με άνεση να κινούμαστε, ενθυμούμενοι ότι κάθε απόφασή μας δεν είναι μόνιμη. Ο Dan Ariely, καθηγητής ψυχολογίας στο Duke University, επισημαίνει ότι ερχόμαστε μπροστά σε αδιέξοδο όταν βλέπουμε τις αποφάσεις ως αμετάβλητες. Αντί αυτού, ας σκεφτούμε ότι κάθε απόφαση αποτελεί μία “δοκιμή”, η οποία μπορεί να ανακληθεί ή να αλλάξει, αν δε μας είναι πλέον αρεστή.
Στην πραγματικότητα, κάθε απόφαση που παίρνουμε ανοίγει μπροστά μας κι άλλες απεριόριστες δυνητικές επιλογές. Είναι σαφές ότι, όσο μεγάλη φαντασία και αν έχουμε, δεν μπορούμε να προβλέψουμε με ακρίβεια την εξέλιξη των γεγονότων σε βάθος χρόνου και για το λόγο αυτό, είναι καλό να αντιλαμβανόμαστε ότι πάντοτε αποφασίζουμε με τα δεδομένα που έχουμε στην παρούσα φάση. Οφείλουμε να θυμόμαστε ότι, εμείς οι ίδιοι κάνουμε τις αποφάσεις μας να γίνονται σωστές ή λανθασμένες, υποστηρίζοντάς τες μέχρι εκεί που χρειάζεται και αφήνοντάς τες να φύγουν όταν νιώθουμε να μας αλλοιώνουν.
Μη φοβάστε λοιπόν να αποφασίζετε. Να έχετε εμπιστοσύνη στον εαυτό σας και να μην ξεχνάτε πως, ακόμη και από μία λάθος απόφαση, μπορούμε να κερδίσουμε αυτό που ονομάζουμε εμπειρία.
